عن الملكية الفكرية التدريب في مجال الملكية الفكرية إذكاء الاحترام للملكية الفكرية التوعية بالملكية الفكرية الملكية الفكرية لفائدة… الملكية الفكرية و… الملكية الفكرية في… معلومات البراءات والتكنولوجيا معلومات العلامات التجارية معلومات التصاميم الصناعية معلومات المؤشرات الجغرافية معلومات الأصناف النباتية (الأوبوف) القوانين والمعاهدات والأحكام القضائية المتعلقة بالملكية الفكرية مراجع الملكية الفكرية تقارير الملكية الفكرية حماية البراءات حماية العلامات التجارية حماية التصاميم الصناعية حماية المؤشرات الجغرافية حماية الأصناف النباتية (الأوبوف) تسوية المنازعات المتعلقة بالملكية الفكرية حلول الأعمال التجارية لمكاتب الملكية الفكرية دفع ثمن خدمات الملكية الفكرية هيئات صنع القرار والتفاوض التعاون التنموي دعم الابتكار الشراكات بين القطاعين العام والخاص أدوات وخدمات الذكاء الاصطناعي المنظمة العمل مع الويبو المساءلة البراءات العلامات التجارية التصاميم الصناعية المؤشرات الجغرافية حق المؤلف الأسرار التجارية أكاديمية الويبو الندوات وحلقات العمل إنفاذ الملكية الفكرية WIPO ALERT إذكاء الوعي اليوم العالمي للملكية الفكرية مجلة الويبو دراسات حالة وقصص ناجحة في مجال الملكية الفكرية أخبار الملكية الفكرية جوائز الويبو الأعمال الجامعات الشعوب الأصلية الأجهزة القضائية الموارد الوراثية والمعارف التقليدية وأشكال التعبير الثقافي التقليدي الاقتصاد المساواة بين الجنسين الصحة العالمية تغير المناخ سياسة المنافسة أهداف التنمية المستدامة التكنولوجيات الحدودية التطبيقات المحمولة الرياضة السياحة ركن البراءات تحليلات البراءات التصنيف الدولي للبراءات أَردي – البحث لأغراض الابتكار أَردي – البحث لأغراض الابتكار قاعدة البيانات العالمية للعلامات مرصد مدريد قاعدة بيانات المادة 6(ثالثاً) تصنيف نيس تصنيف فيينا قاعدة البيانات العالمية للتصاميم نشرة التصاميم الدولية قاعدة بيانات Hague Express تصنيف لوكارنو قاعدة بيانات Lisbon Express قاعدة البيانات العالمية للعلامات الخاصة بالمؤشرات الجغرافية قاعدة بيانات الأصناف النباتية (PLUTO) قاعدة بيانات الأجناس والأنواع (GENIE) المعاهدات التي تديرها الويبو ويبو لكس - القوانين والمعاهدات والأحكام القضائية المتعلقة بالملكية الفكرية معايير الويبو إحصاءات الملكية الفكرية ويبو بورل (المصطلحات) منشورات الويبو البيانات القطرية الخاصة بالملكية الفكرية مركز الويبو للمعارف الاتجاهات التكنولوجية للويبو مؤشر الابتكار العالمي التقرير العالمي للملكية الفكرية معاهدة التعاون بشأن البراءات – نظام البراءات الدولي ePCT بودابست – نظام الإيداع الدولي للكائنات الدقيقة مدريد – النظام الدولي للعلامات التجارية eMadrid الحماية بموجب المادة 6(ثالثاً) (الشعارات الشرفية، الأعلام، شعارات الدول) لاهاي – النظام الدولي للتصاميم eHague لشبونة – النظام الدولي لتسميات المنشأ والمؤشرات الجغرافية eLisbon UPOV PRISMA UPOV e-PVP Administration UPOV e-PVP DUS Exchange الوساطة التحكيم قرارات الخبراء المنازعات المتعلقة بأسماء الحقول نظام النفاذ المركزي إلى نتائج البحث والفحص (CASE) خدمة النفاذ الرقمي (DAS) WIPO Pay الحساب الجاري لدى الويبو جمعيات الويبو اللجان الدائمة الجدول الزمني للاجتماعات WIPO Webcast وثائق الويبو الرسمية أجندة التنمية المساعدة التقنية مؤسسات التدريب في مجال الملكية الفكرية الدعم المتعلق بكوفيد-19 الاستراتيجيات الوطنية للملكية الفكرية المساعدة في مجالي السياسة والتشريع محور التعاون مراكز دعم التكنولوجيا والابتكار نقل التكنولوجيا برنامج مساعدة المخترعين WIPO GREEN WIPO's PAT-INFORMED اتحاد الكتب الميسّرة اتحاد الويبو للمبدعين WIPO Translate أداة تحويل الكلام إلى نص مساعد التصنيف الدول الأعضاء المراقبون المدير العام الأنشطة بحسب كل وحدة المكاتب الخارجية المناصب الشاغرة المشتريات النتائج والميزانية التقارير المالية الرقابة
Arabic English Spanish French Russian Chinese
القوانين معاهدات الأحكام التصفح بحسب كل ولاية قضائية

بوليفيا (دولة - متعددة القوميات)

BO024

رجوع

Machaqa Tayka Kamachi Bolivia 2009



1CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

La Paz, Bolivia

Constitución Política del Estado

Aprobada en el Referéndum de 25 de Enero de 2009 y

Promulgada el 7 de febrero de 2009

Machaqa Tayka Kamachi

Referendum jay sawina pä tunka phisqani uru saraqata jallu qallta phaxsita, pä waranqha llätunkani marata ukjamaraki paqallqu uru anata phaxsi pä waranqha

llatunkani mara saraqataruxa utt’ayasxiwa.

2 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Elaboración y edición: Tantachawi de

Profesionales Aymara Quechuas

TAPAQUE

Deposito Legal: No. 4-1-1834-09

Telf: 2722768 Cel. 70182220

Correo electrónico: tapaque@hotmail.com

Todo los Derechos Reservados

Prohibida su reproducción

Latraduccióne interpretacióncorrespondenaCONAMAQyTAPAQUE,norepresentanningúnpuntodevistaoficial.

Impreso en Bolivia

Enero del 2010

Artesanias Fredy Tarqui V.

Contratapa: Inti Wiracocha

Roberto Mamani Mamani

3CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

QALLTAWI

Nayra jaya jani amtkaya pachanakaruwa qullunakaxa utt’asipxana, jawiranakasa aksaru uksaru jithitatapxana ukatxa qutanakaru tukupxana. Jiwasana ch’umi jawirasa uraqisa, jiwasana waña ch’umiuraqisa, jiwasana thayauraqisaukjamaraki jiwasanakanapampach’umiuraqisa,ukatxa llaphi uraqinakasanxa ch’uxña alinakata ukjamaraki panqaranakata ist’asitapxiwa. Aka pachamamaza jarphipanxa kunaymana ajanuninakawa jakapxtanxa ukatxa kunaymana walja taqi jaqi yänaka ukjamaraki jakirinaka ukatxa qutu sarawinaka amuytanxa.ukjamata markanakaxa utt’aytana ukatxa janiwa kuna pachasa janchita jisk’achasiwi amuyktanti kunjamati nayra t’aqhisiña maranakanxa t’aqhisiwaytana.

Bolivia markaxa kunaymanata utt’ayata, nayra sarnaqawinakatpacha, nayra ch’axwawinaka uñjasa , indígena markanakasa janq’u janchini jaqinaka saykatasa, markachirina ch’axwapampi qhispiwi sapa jikina, indígenas ukanaka unxtasiwinakana ukjamaraki lapaka phaxsina, uraqita ch’axwawinakana, ukata ch’axwanakana jiwatanakata ukanakata machaqa marka utt’aytana.

Mä Estado ukjamanakana utt’ayatawa taqini kikipa ukatxa yäqata, soberania amtampi, jaqi kankaña, phuqachasiwimpi, yanapasiwimpi, munasiña chuymampi ukjamaraki kikipa t’aqanuqawi, ukjamaraki mayampi yänaka markachiritaki t’aqanuqawi taqi ukanakanxa suma qamañawa thaqhataraki; kunaymana qullqi irtasiwi, markachiri, jark’aqata, amta ukjamaraki sarawi taqi ukanaka aka uraqina jakiri markachirinakatakiwa yäqasiñapa; taqinisa umani, irnaqawini yatiqawini, qullawini ukjamaraki utani ukjamawa qutuchata ukanipxañasa.

Estado Colonial, republicano y neocolonial qhipharuwa jaythjtana. Estado Unitario Social de Derecho Plurinacional comunitario uka amtawxa taqiniwa utnuqaytanxa ukatxa taqi akanakaxa nayraru Bolivia marka democracia, productiva, t’auwina jakawina mayachi ukjamaraki chikañchi nayraru sarantañataki ukjamaraki markanaka qhispiyata sarnaqawipana.

Jiwasawarminakaxaukjamarakichachanakaxa.AsambleaConstituyente taypiwapoderoriginario del pueblo jiwasaxa marka mayachawinxa arsuraktanxa.

Markasanakanach’amapampipachamamanaamuyupaphuqhasaukatxaDiosawkiruyuspajarasa aka marka mayampi utt’aytana.

Jallallatapana constituyente ukjamaraki qhisphita wakiyirinakani aka machaqa sarnaqawinaka ch’amt’atapata.

4 MACHAQA TAYKA KAMACHI

PREÁMBULO

En tiempos inmemoriales se erigieron montañas, se desplazaron ríos, se formaron lagos. Nuestra amazonia, nuestro chaco, nuestro altiplano y nuestros llanos y valles se cubrieron de verdores y flores. Poblamos esta sagrada Madre Tierra con rostros diferentes, y comprendimos desde entonces la pluralidad vigente de todas las cosas y nuestra diversidad como seres y culturas.Así conformamos nuestros pueblos, y jamás comprendimos el racismo hasta que lo sufrimos desde los funestos tiempos de la colonia.

El pueblo boliviano, de composición plural, desde la profundidad de la historia, inspirado en las luchas del pasado, en la sublevación indígena anticolonial, en la independencia, en las luchas populares de liberación, en las marchas indígenas, sociales y sindicales, en las guerras del agua y de octubre, en las luchas por la tierra y territorio, y con la memoria de nuestros mártires, construimos un nuevo Estado.

Un Estado basado en el respeto e igualdad entre todos, con principios de soberanía, dignidad, complementariedad, solidaridad, armonía y equidad en la distribución y redistribución del producto social, donde predomine la búsqueda del vivir bien; con respeto a la pluralidad económica, social, jurídica, política y cultural de los habitantes de esta tierra; en convivencia colectiva con acceso al agua, trabajo, educación, salud y vivienda para todos.

Dejamos en el pasado el Estado colonial, republicano y neoliberal. Asumimos el reto histórico de construir colectivamente el Estado Unitario Social de Derecho Plurinacional Comunitario, que integra y articula los propósitos de avanzar hacia una Bolivia democrática, productiva, portadora e inspiradora de la paz, comprometida con el desarrollo integral y con la libre determinación de los pueblos.

Nosotros, mujeres y hombres, a través de la Asamblea Constituyente y con el poder originario del pueblo, manifestamos nuestro compromiso con la unidad e integridad del país.

Cumpliendo el mandato de nuestros pueblos, con la fortaleza de nuestra Pachamama y gracias a Dios, refundamos Bolivia.

Honor y gloria a los mártires de la gesta constituyente y liberadora, que han hecho posible esta nueva historia.

5CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL

ESTADO

PRIMERA PARTE BASES FUNDAMENTALES DEL

ESTADO DERECHOS, DEBERES Y

GARANTÍAS

TÍTULO I BASES FUNDAMENTALES DEL

ESTADO

CAPÍTULO PRIMERO MODELO DE ESTADO

Artículo 1. Bolivia se constituye en un Estado Unitario Social de Derecho Plurinacional Comunitario, libre, independiente, soberano, democrático, intercultural, descentralizadoycon autonomías. Bolivia se funda en la pluralidad y el pluralismo político, económico, jurídico, cultural y lingüístico, dentro del proceso integrador del país.

MACHAKA TAYKA KAMACHI

NAYRÏRI T’AQA ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA

YÄQAÑANAKA, PHUQHAÑANAKA UKJAMRAKI GARANTÍAS

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA

NAYRÏRI JALJA ESTADO UKANA THAKHINCHAPA

1 Kamachi. Bolivia markaxa mayachata kunaymana pachpa markachir inakana lurawiparjama yäqata, amtaparjama, qhisphita, p’iqiñchata, p’iqiñchirixa markachirinakata chhijnuqata kunaymana nayra markanakata, pachpamarkanakanaamtaparjama,utt’ayatawa. Bolivia markaxa kunaymana qutu marka amuyir inakata, qul lqi ta amuyir inakata, taripañata, sarawinakata, arunakata mayachata utnuqayatawa.

EVO MORALES AYMA PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPÚBLICA

Por cuanto, el Pueblo Boliviano a través del Referéndum de fecha 25 de enero de 2009, ha aprobado el proyecto de Constitución Política del Estado, presentado al H. Congreso Nacional por la Asamblea Constituyente el 15 de diciembre de 2007 con los ajustes establecidos por el H. Congreso Nacional. Por la voluntad del soberano se proclama la siguiente:

6 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 2. Dada la existencia precolonial de las naciones y pueblos indígena originario campesinos y su dominio ancestral sobre sus territorios, se garantiza su libre determinación en elmarcode launidaddelEstado,queconsisteen su derecho a la autonomía, al autogobierno, a su cultura, al reconocimiento de sus instituciones y a la consolidación de sus entidades territoriales, conforme a esta Constitución y la ley.

Artículo 3. La nación boliviana está conformada por la totalidad de las bolivianas y los bolivianos, las naciones y pueblos indígena originario campesinos, y las comunidades interculturales y afrobolivianas que en conjunto constituyen el pueblo boliviano.

Artículo 4. El Estado respeta y garantiza la libertad de religión y de creencias espirituales, de acuerdo con sus cosmovisiones. El Estado es independiente de la religión.

Artículo 5.

I. Son idiomasoficialesdelEstadoelcastellano y todos los idiomasde lasnacionesypueblos indígena originario campesinos, que son el aymara, araona, baure, bésiro, canichana, cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese ejja,guaraní,guarasu’we,guarayu, itonama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa,mojeño-trinitario,mojeño-ignaciano, moré,mosetén,movima,pacawara,puquina, quechua, sirionó, tacana, tapiete, toromona, uru-chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracaré y zamuco.

2 Kamachi. Kunjamatixa janira janq’u janchini jaqinaka purinipkana ukatpachawa aka pachpankiri markachirinakaxa qamasipxanxa pachpa uraqipanakana amtawinakapaxa Bolivia marka mayachasa yäqataxiwa ukjamaraki amtanakaparjamawa p’iqiñchirinakasa marka aqnaqasiñasa sarawinakarjamawa Tayka kamachi taypi phuqhasirakini.

3 Kamachi. Bolivia markaxa chacha ukjamraki warmi ukatxa naciones y pueblos indígena originario campesinos ayllunakata ch’iyara janchini markachirinakata taqi markachirinaka utt’ayatawa.

4 Kamachi. Estado ukaxa kunaymana yupaychawinaka sapa markana qamawipar- jamawayäqiukjamaraki jaysaraki.Estadoukaxa yupaychawinxa qhisphitawa.

5 Kamachi.

I. Taqi markanakana, ayllunakana, pata jilatanakasana arsuwinakapaxa utjiwa, aymara, araona, baure, bésiro, canichana, cavineño, cayobaba, chacobo, chiman, ese ejja, guarani, guarasuawe, guarayu, itoname, leco, machajuyai – kallawaya, machineri, maropa, mojeño – trinitario, mojeño– ignaciano,moré,mosetén,movida, pacawara,puquina,quechua,siriono, tacana, tapiete, toromona, uru – chipaya, wenhayek, yaminawa,Auki, yuracaré, ukjamaraki zamuco taqi aka arunakawa estado taypixa yäqata arsuña arunakaxiwa.

7CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. El Gobierno plurinacional y los gobiernos departamentales deben utilizar al menos dos idiomas oficiales. Uno de ellos debe ser el castellano, y el otro se decidirá tomando en cuenta el uso, la conveniencia, las circunstancias, las necesidades y preferencias de la población en su totalidad o del territorio en cuestión. Los demás gobiernos autónomos deben utilizar los idiomas propios de su territorio, y uno de ellos debe ser el castellano.

Artículo 6.

I. Sucre es la Capital de Bolivia.

II. Los símbolos del Estado son la bandera tricolor rojo, amarillo y verde; el himno boliviano; el escudo de armas; la wiphala; la escarapela; la flor de la kantuta y la flor del patujú.

CAPÍTULO SEGUNDO PRINCIPIOS, VALORES Y FINES DEL

ESTADO

Artículo 7. La soberanía reside en el pueblo boliviano, se ejerce de forma directa y delegada. De ella emanan, por delegación, las funciones y atribuciones de los órganos del poder público; es inalienable e imprescriptible.

II. GobiernoPlurinacionalukjamarakiGobiernos departamentales ukankirinakaxa pä aruta arsuripxañapawa. Mayïrixa kastilla aru ukjarusti kawkniri aruya pachpa makachirinakana arsutachi taqina uñt’atachi ukaaruwaarsutañapa.Gobiernosautónomos chhijllatanakaxa pachpa qamawina arsutäki uka aru arsupxañapa ukatxa castilla aru arsupxañaparaki.

6 Kamachi.

I. Sucre markaxa capital de Bol iv ia ukjamawa.

II. Chimpunakapaxa banderanxa kimsa saminakaniwa, chupika, q’illu, ch’uxña; Bolivia jaylliwi, escudo de armas; wiphala; escarapela; kantuta panqara pachparaki patuju panqara ukanakawa.

PAYÏRI JALJA ESTADO UKANA NAYRIRI AMTANAKA, ASKINAKA

UKJAMARAKI PHUQHAÑANAKA

7 Kamachi. Soberanía del pueblo boliviano ukaxa chiqapa ukjamaraki p’iqinchiripa taypiwa phuqhasi. Ukakipanwa kunaymana delegación, funciones de los órganos del poder público saraqaraki; ukatxa inalienable ukjamaraki imprescriptible ukjamawa.

8 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 8.

I. ElEstadoasumeypromuevecomoprincipios ético-morales de la sociedad plural: ama qhilla, ama llulla, ama suwa (no seas flojo, no seas mentiroso ni seas ladrón), suma qamaña (vivir bien), ñandereko (vida armoniosa), tekokavi (vidabuena), ivimaraei (tierra sin mal) y qhapaj ñan (camino o vida noble).

II. El Estado se sustenta en los valores de unidad, igualdad, inclusión, dignidad, libertad, solidaridad, reciprocidad, respeto, complementariedad,armonía, transparencia, equilibrio, igualdad de oportunidades, equidadsocialydegéneroen laparticipación, bienestar común, responsabilidad, justicia social, distribución y redistribución de los productos y bienes sociales, para vivir bien.

Artículo 9. Son fines y funciones esenciales del Estado, además de los que establece la Constitución y la ley:

1. Constituirunasociedadjustayarmoniosa, cimentada en la descolonización, sin discriminación ni explotación, con plena justicia social, para consolidar las identidades plurinacionales.

2. Garantizar el bienestar, el desarrollo, la seguridady laproteccióne igualdignidad de las personas, las naciones, los pueblos y las comunidades, y fomentar el respetomutuoyeldiálogo intracultural, intercultural y plurilingüe.

8 Kamachi.

I. Estado ukaxa apxaruwa ukjamaraki yäqiwa sumanaqamaña - jakaña taqimarkanakana: ama qhilla, ama llulla, ama suwa (jani jayramti, jani k’arimti, janiraki lunthatanti), suma qamaña ( vivir bien ), ñandereko (Vida armoniosa ), teko kavi (Vida Buena), ivi maraei (Tierrasinmal),ukjamarakiqhapajñan ( Camino o Vida noble).

II. Estado ukaxa mä amtawimpi, chikachawim- pi, taqinimpi, yaqawimpi, amtawiparu sarnaqawimpi, yanapasiwimpi, aynimpi, yaqäwimpi, phuqachawimpi, sumana qamañampi, suma uñjawimpi, puraparu chikachasiwimpi,taqinisamayakiamuyawimpi, chachasa, warmisa mayaki amtawinakampi, suma qamawimpi, phuqawimpi, taqinitakisa mä phuqawimpi jaljawinakampi, ukjamaraki jalanuqawinakampi achunaka ukjamaraki aski yänaka, sumana jakañatakiwa amtaparu phuqani.

9 Kamachi. Estado ukana jach’a amta phuqhawinakapawaukjamarus taykakamachina qillqata:

1. Markachirinaka aski qamawi, nayra amtawirjama, jani jisk’achasa, jani jawch’jasa, yaparu taripawina yäqata, taqi markana mayachañataki wakt’ayaña.

2. Aski qamawi, nayraru sartawi, suma uñjawi, jani walita jark’aqawi, Kikipata yäqasiwi, markachirinakampi, ukjamaraki ayllunakampi ukanaka jay saña ukatxa purapata yäqasiwi, sarawinakarjama arukipawi kunaymana pachpankiri arunakata ukanaka ch’amañchaña.

9CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

3. Reafirmaryconsolidar launidaddelpaís, y preservar como patrimonio histórico y humano la diversidad plurinacional.

4. Garantizar el cumplimiento de los principios, valores, derechos y deberes reconocidos y consagrados en esta Constitución.

5. Garantizar el acceso de las personas a la educación, a la salud y al trabajo.

6. Promover y garantizar el aprovecha- miento responsable y planificado de los recursos naturales, e impulsar su industrialización,a travésdeldesarrolloy del fortalecimiento de la base productiva en sus diferentes dimensiones y niveles, así como la conservación del medio ambiente, para el bienestar de las generaciones actuales y futuras.

Artículo 10.

I. BoliviaesunEstadopacifista,quepromueve la cultura de la paz y el derecho a la paz, así como la cooperación entre los pueblos de la región y del mundo, a fin de contribuir al conocimiento mutuo, al desarrollo equitativo y a la promoción de la interculturalidad, con pleno respeto a la soberanía de los estados.

II. Bolivia rechazatodaguerradeagresióncomo instrumento de solución a los diferendos y conflictos entre estados y se reserva el derecho a la legítima defensa en caso de agresión que comprometa la independencia y la integridad del Estado.

III. Se prohíbe la instalación de bases militares extranjeras en territorio boliviano.

3. Marka mayachasa taqi markanaka utnuqayaña.

4. Nayrïri amtawinaka aski ch’amanchawi amtawinaka phuqhawinaka uñt’ata aka tayka kamachina yäqaña.

5. Markachirinakan yatiqawiparu janchina qullawiparu ukjamaraki irnaqawiparu yäqaña.

6. Akapachankiri yanakaxa aski amuyumpi amtasach’amañchaña lurañaukjamaraki kunayman aski yänaka tukuyaña jani aka pacha ñanqhachasa aski samana uñjasapuni.

10 Kamachi.

I. Boliviaxa mä estado jani ch’axmiri aski sarawinakampichikasumaqamañaruukatxa kunaymana markanakampi yanapasiwina jach’anchi ukjamata purapata yäqasiñataki kikipa nayraru sarantawina kunaymana markanakana yäqasa ukampisa soberania de los estados yäqaraki ukjamawa.

II. B o l i v i a m a r k a x a k u n a y m a n a ch’awxthaptawinaka, nuwasiñanaka estado ukanakapura janiwa jayskiti ukjamata aski amtawinaka phuqhatañapawa kunatï sapjtawinakarusa ukjamaraki estado ukana mayaki phuqawimpi phuqaña.

III. Bolivia uraqisaruxa anqata mantaniri palla pallanakaruxa janiwa utt’ayasipkaspati.

10 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO TERCERO SISTEMA DE GOBIERNO

Artículo 11.

I. La República de Bolivia adopta para su gobierno la forma democrática participativa, representativaycomunitaria,conequivalencia de condiciones entre hombres y mujeres.

II. La democracia se ejerce de las siguientes formas, que serán desarrolladas por la ley:

1. Directa y participativa, por medio del referendo, la iniciativa legislativa ciudadana, la revocatoria de mandato, la asamblea, el cabildo y la consulta previa.Lasasambleasycabildos tendrán carácter deliberativo conforme a Ley.

2. Representativa, por medio de la elección de representantes por voto universal, directo y secreto, conforme a Ley.

3. Comunitaria, por medio de la elección, designaciónonominacióndeautoridades y representantes por normas y procedimientospropiosde lasnacionesy pueblos indígena originario campesinos, entre otros, conforme a Ley .

Artículo 12.

I. El Estado se organiza y estructura su poder público a través de los órganos Legislativo, Ejecutivo,JudicialyElectoral.Laorganización del Estado está fundamentada en la independencia, separación, coordinación y cooperación de estos órganos.

II. Son funciones estatales la de Control, la de Defensa de la Sociedad y la de Defensa del Estado.

KIMSÏRI JALJA MARKA APNAQAÑATA

11 Kamachi.

I. Boliviamarkasaxa irpirïñatakixademocrática participativa, representativa y comunitaria markachir inakata kikipa ukanakata utt’ayatawa.

II. Democracia ukaxa akniri kamachinakatwa wakt’ayata:

1. J i s k t ’ ä w i t a y p i w a c h i q a p a chikañchasiwixa markachirinakata amtaparjamaxa p’iqinchiri jaqsuñataki tantachasiswina ukjamaraki jiskt’awina. Asambleísta ukatxa tantachasiwina ukana aruskipawixa kamachirjamawa phuqhasini.

2. Chhij l lawi taypiwa irpirinakaruxa chiqaki ukjamaraki jani khitina uñjata kamachirjama phuqasa chhijllatäni.

3. Nac iones y pueb los ind ígena or ig ina r io campes inos ukana- k a n a p ’ i q i n c h i r i n a k a p a x a sarawinakaparjamawa chhijllatarakini.

12 Kamachi.

I. Estado ukaxa pusi tayka qutunakaniwa Legislativo, Ejecutivo, Judicial ukjamaraki Electoral. Estado ukana qutuchawipaxa sapaki, t’aqxtawi, chikachata ukjamaraki yanapsita aka qutunakampi ukjamawa.

II. U ñ j a w i , a r x a t a w i , u k a n a k a x a markachirinakaru ukatxa estado ukanakaxa estado ukana phuqhawipawa.

11CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. Las funciones de los órganos públicos no pueden ser reunidas en un solo órgano ni son delegables entre si.

TÍTULO II DERECHOS FUNDAMENTALES Y

GARANTÍAS

CAPÍTULO PRIMERO DISPOSICIONES GENERALES

Artículo 13.

I. Los derechos reconocidos por esta Constitución son inviolables, universales, interdependientes, indivisiblesyprogresivos. El Estado tiene el deber de promoverlos, protegerlos y respetarlos.

II. LosderechosqueproclamaestaConstitución noseránentendidoscomonegacióndeotros derechos no enunciados.

III. La clasificación de los derechos establecida en esta Constitución no determina jerarquía alguna ni superioridad de unos derechos sobre otros.

IV. Los tratados y convenios internacionales ratificados por la Asamblea Legislativa Plurinacional, que reconocen los derechos humanos y que prohíben su limitación en los Estados de Excepción prevalecen en el orden interno. Los derechos y deberes consagrados en esta Constitución se interpretarán de conformidad con los Tratados internacionales de derechos humanos ratificados por Bolivia.

III. Órganos públicos ukanakaruxa janiwa mayachatakaspati phuqawinakapaxa.

PAYÏRI UÑAÑCHAWI ASKI YAQAÑANAKA UKJAMARAKI

GARANTÍAS

NAYRÏRI JALJA KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA

13 Kamachi.

I . A k a t a y k a k a m a c h i n a a m t a w i phuqawinakaparuxa, janiwa khit isa k a c h x a t k a s p a t i , m a y a c h a t a p a r u , jaljtawiru, ukjamaraki jach’añchawiparu p h u q a s i ñ a p a w a . E s t a d o u k a x a jach’añchawiru, uñjañaru ukjamaraki yaqañarusa phuqañapawa.

II. Aka tayka kamachina qillqatanakapaxa jani yaqhipa uñt’ayatanakaruxa janiwa phuqkati sañäkiti.

III. Aka taykakamachinxa janiwakhitisamaynita jila phuqawinikaspati.

IV. Tratadoukjamarakiconveniosinternacionales ukanakaxaAsamblea legislativaplurinacional ukawaderechoshumanosuñt’asaukjamaraki estados de excepción marka pachpataki tuwaqapxarakini. Derechos ukjamaraki deberesconsagradosaka taykakamachinxa kunjamati tratados internacionaldederechos humanos jay sataki Bolivia markata ukjamarjamawa amuyatarakini.

12 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 14.

I. Todo ser humano tiene personalidad y capacidad jurídica con arreglo a las leyes y goza de los derechos reconocidos por esta Constitución, sin distinción alguna.

II. El Estado prohíbe y sanciona toda forma de discriminación fundada en razón de sexo, color, edad, orientación sexual, identidad de género, origen, cultura, nacionalidad, ciudadanía, idioma, credo religioso, ideología, filiación política o filosófica, estado civil, condición económica o social, tipo de ocupación, grado de instrucción,discapacidad,embarazo,uotras que tengan por objetivo o resultado anular o menoscabar el reconocimiento, goce o ejercicio, en condiciones de igualdad, de los derechos de toda persona.

III. El Estado garantiza a todas las personas y colectividades, sin discriminación alguna, el libre y eficaz ejercicio de los derechos establecidos en esta Constitución, las leyes y los tratados internacionales de derechos humanos.

IV. En el ejercicio de los derechos, nadie será obligado a hacer lo que la Constitución y las leyes no manden, ni a privarse de lo que éstas no prohíban.

V. Las leyes bolivianas se aplican a todas las personas, naturales o jurídicas, bolivianas o extranjeras, en el territorio boliviano.

VI. Las extranjeras y los extranjeros en el territorio boliviano tienen los derechos y deben cumplir los deberes establecidos en la Constitución, salvo las restricciones que ésta contenga.

14 Kamachi.

I. Aka tayka kamachina taqi jaqiwa, jaqirjama amuyu kamachina qillqatarjama jani kuna mayjt’awimpi.

II. Estadoukaxakunaymana jisk’achawinakaru chachapasa warmipasa, kuna saminipasa, kawqha maranipasa, chacharu tukuta - warmiru tukutapasa, kawkhana yuritapasa, kawkhana qamiripasa, kuna aru arsuripasa, tatituru jaysiripansa, kuna amuyunipasa, kawkiri politicorusa sarpana, sapapansa janukaxa jaqichasitapansa, qullqinipasa janisa qullqinipana, kawkirinsa irnaqpana, kunaniskpansa,usuripansataqimarkachiriwa mä amtani phuqhawinitanxa, ukjamata jani phuqhawiruxa jakhuyatani.

III. Estado ukaxa taqi jaqiruwa ukjamaraki markachirinakawa jani kunata jisk’achata, j a n i k a m s a t a t a y k a k a m a c h i r u phuqhawinakapaxa, askinjama yäqatawa.

IV. Aka tayka kamachina jani qillqatanakaruxa janiwa khitisa ch’amapampi munkiri jani munkiri phuqaykaspati.

V. Bolivia uraqisanxa, Boliviana qamirirusa, anqawjata mantaniripasa taqiniruwa kamachimpixa phuqayatani.

VI. Tayka kamachiru, anqata mantaniri j i la ta uk jamarak i ku l lakanakaruxa Bolivia uraqisanxa kamachirjamaxa amtanakapampixa phuqañapawa.

13CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO SEGUNDO DERECHOS FUNDAMENTALES

Artículo 15.

I. Toda persona tiene derecho a la vida y a la integridad física, psicológica y sexual. Nadieserá torturado,ni sufrirá tratoscrueles, inhumanos, degradantes o humillantes. No existe la pena de muerte.

II. Todas laspersonas,enparticular lasmujeres, tienen derecho a no sufrir violencia física, sexualopsicológica, tantoen la familia como en la sociedad.

III. El Estado adoptará las medidas nece- sarias para prevenir, eliminar y sancionar la violencia de género y generacional, así como toda acción u omisión que tenga por objetodegradar lacondiciónhumana,causar muerte, dolor y sufrimiento físico, sexual o psicológico, tanto en el ámbito público como privado.

IV. Ninguna persona podrá ser sometida a desaparición forzada por causa o circunstancia alguna.

V. Ninguna persona podrá ser sometida a servidumbre ni esclavitud. Se prohíbe la trata y tráfico de personas.

Artículo 16.

I. Toda persona tiene derecho al agua y a la alimentación.

II. El Estado tiene la obligación de garantizar la seguridad alimentaria, a través de una alimentación sana, adecuada y suficiente para toda la población.

PAYÏRI JALJA ASKI YÄQAÑANAKA

15 Kamachi.

I. Taqi jaqiwa jakawiru ukjamaraki integridad física, psicológica y sexual derecho ukani. Janiwa khitisa tratos crueles, inhumanos, degradantes y humillantes ukjamaru uñjatakaspati. Janiwapenademuerteukaxa utjkiti.

II. Taqi jaqinakawa juk’ampisa warminakaxa jan iwa vio lencia f ís ica, sexual o psicológica utjawina markachiri taypinsa ñanqhachatakapkaspati.

III. Estado ukaxa ñanqhachiwinakatxa jark’aqaniwaukjamarakiviolenciadegéneroy generacional ukaruxa juchancharakiniwa.

IV. Janiwa khiti jaqisa ina ch’usata kunakipansa chhaqtayatakaspati.

V. J a n i w a k h i t i j a q i s a i r n a q a w i n a jawch’jatakaspati. Ina jaqi apnaqañaxa tuwatawa.

16 Kamachi.

I. Taqi markachiriwa umaru ukjamaraki manq’añarusa derechonitanxa.

II. Estadoukaxa taqimarkachirinakatakixaaski manq’anak manq’añatakiwa wakiyañapa.

14 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 17. Toda persona tiene derecho a recibir educación en todos los niveles de manera universal, productiva, gratuita, integral e intercultural, sin discriminación.

Artículo 18.

I. Todas las personas tienen derecho a la salud.

II. El Estado garantiza la inclusión y el acceso a la salud de todas las personas, sin exclusión ni discriminación alguna.

III. El sistema único de salud será universal, gratuito,equitativo, intracultural, intercultural, participativo, con calidad, calidez y control social.El sistemasebasaen losprincipiosde solidaridad, eficiencia y corresponsabilidad y se desarrolla mediante políticas públicas en todos los niveles de gobierno.

Artículo 19.

I. Toda persona tiene derecho a un hábitat y vivienda adecuada, que dignifiquen la vida familiar y comunitaria.

II. El Estado, en todos sus niveles de gobierno, promoverá planes de vivienda de interés social, mediante sistemas adecuados de financiamiento, basándose en los principios de solidaridad y equidad. Estos planes se destinarán preferentemente a familias de escasos recursos, a grupos menos favorecidos y al área rural.

Artículo 20.

I. Toda persona tiene derecho al acceso universal y equitativo a los servicios básicos de agua potable, alcantarillado, electricidad, gas domiciliario, postal y telecomunicaciones.

17 Kamachi. Taqi markachiriwa kunaymana yatiqawinaka katuqañapa jakawiparjama inaki wakisiriñapataki jani jisk’achata yatiqañapa.

18 Kamachi.

I. Taqi jaqinakawa janchi qullasiñana derechonipxi.

II. Estado ukaxa jani jisk’achasawa taqiniru qullasiñanxa uñji.

III. Mä thakhi amtawina taqiniru inaki chacha warmiru markachirinak pachpa markapura chikañchasisa aski yaqasiñampiw. Aka thakhi amtawixa aynimpi, aski phuqhasa, estadonaamtawiparjamtaqi thakhinakaparu wakt’ayatawa.

19 Kamachi.

I. Taqi jaqiwa utjawini jaqjama qamañataki derechoni.

II. Estado ukaxa aski amtawinakwa utanaka markachirinakataki lurayañataki, aski thakhi amtawimpi qullqi irtasa ayni taypi yanaparakispa. Aka amtawinakaxa pisina jakasirinakaru jani yanapt’a katuqirinakaru ukjamaraki patana qamasirinakataki wakt’ayatawa.

20 Kamachi.

I. Taqi jaqinakawa khuskhata aknïri pachpa derechonipxiwa: q’uma umaru, q’añu uma sarayiriru, lusa qhanaru, gas uta manqharu, kunaymanatta yatiyasiwiru.

15CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. Es responsabilidad del Estado, en todos sus niveles de gobierno, la provisión de los servicios básicos a través de entidades públicas, mixtas, cooperativas o comunitarias. En los casos de electricidad, gas domiciliario y telecomunicaciones se podrá prestar el servicio mediante contratos con la empresa privada. La provisión de servicios debe responder a los criterios de universalidad, responsabilidad, accesibilidad, continuidad, calidad, eficiencia, eficacia, tarifas equitativas y cobertura necesaria; con participación y control social.

III. Elaccesoalaguayalcantarilladoconstituyen derechos humanos, no son objeto de concesión ni privatización y están sujetos a régimen de licencias y registros, conforme a ley.

CAPÍTULO TERCERO DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS

SECCIÓN I DERECHOS CIVILES

Artículo21.Lasbolivianasy losbolivianos tienen los siguientes derechos:

1. A la autoidentificación cultural.

2. A la privacidad, intimidad, honra, honor, propia imagen y dignidad.

3. A la libertad de pensamiento, espiritua- lidad,religiónyculto,expresadosenforma individual o colectiva, tanto en público como en privado, con fines lícitos.

4. A la libertad de reunión y asociación, en forma pública y privada, con fines lícitos.

II. Estado ukaxa taqi marka apnaqaña taypiwa aski qamañataki entidades públicas, cooperativas o comunitarias tuqi yanapaña wakicharakini. Lusa qhana, gas utana, yatiyasiwinaka taqi ukanaka empresas privadasuksawaapnaqarakispa.Askiqamawi wakiskiriñapatakixa taqi markachirinakataki aski amtampi, askinjam wakt’ayasa, jani phiskhasissa chaninakapasa yäpa taqi markachirinakatakiñapawa.

III. U m a n i ñ a s a , q ’ a ñ u u m a u t a n a sarañaniñasa jaqinakana derechopawa, janiwa alxkatatakaspati kamachi tuqiwa apnaqatarakini.

KIMSÏRI JALJA TAQI JAQI YÁQAÑANAKA UKJAMRAKI AMTANAKA

MAYÏRI T’AQXTA TAQI JAQI YÁQAÑANAKA

21 Kamachi. Chachacnakasa warminakasa aknïri derechonipxiwa.

1. Sarawi taypina jiqxatasiña.

2. Privacidad, intimidad, honra, jaqiwa sasiña.

3. Libertad, espiritualidad, religión, sapa maynita, jani ukaxa qututsa uñañchayatanaka.

4. Tantachawinakaru ukjamaraki qutu utt’ayawinakaru qhanatsa jamsatsa aski amtawimpiñapawa.

16 MACHAQA TAYKA KAMACHI

5. A expresar y difundir libremente pensamientos u opiniones por cualquier medio de comunicación, de forma oral, escrita o visual, individual o colectiva.

6. Aacceder a la información, interpretarla, analizarla y comunicarla libremente, de manera individual o colectiva.

7. Ala libertadderesidencia,permanenciay circulación en todo el territorio boliviano, que incluye la salida e ingreso del país.

Artículo22.Ladignidady la libertadde lapersona son inviolables. Respetarlas y protegerlas es deber primordial del Estado.

Artículo 23.

I. Toda persona tiene derecho a la libertad y seguridadpersonal.La libertadpersonalsólo podráser restringidaen los límitesseñalados por la ley, para asegurar el descubrimiento de la verdad histórica en la actuación de las instancias jurisdiccionales.

II. Se evitará la imposición a los adolescentes de medidas privativas de libertad. Todo adolescente que se encuentre privado de libertad recibirá atención preferente por parte de las autoridades judiciales, administrat ivas y pol ic iales. Éstas deberán asegurar en todo momento el respeto a su dignidad y la reserva de su identidad. La detención deberá cumplirse en recintos distintos de los asignados para los adultos, teniendo en cuenta las necesidades propias de su edad.

5. Lup’iwinaka arsuwi kunaymana qillqata arsuta yatiyasiñanakatxa arsuñaru yatiyañaru.

6. Kunaymana yatiyasiña taypi amuyunaka sapatsa qututsa amuyaña.

7. Kawkha Bolivia uraqinsa jan ukaxa anqa markanakansa qamasitaspawa.

22 Kamachi. Jaqiru jaqjama uñjaña, uñaqaña, jani walitsa jark’aqañawa. Yäqaña, jark’aqaña ukanakaxa estado ukana amparapankiwa.

23 Kamachi.

I. Taqi jaqiwa derecho a la libertad, seguridad personal ukanipxi. Sapa jaqina libertad ukaxa kunjamatï kamachinakasa utt’ayataki ukjamarjamwa chiqatapasa k’aritapasa taripayatarakispa.

II. Q’axullanakaxataripawinakatxajark’aqatawa. Taqi q’axul lanakawa tar ip i r inakata p’iqinchirinakatxa, pallapallanakata aski uñaqäwi katuqapxañapa. Aknïrinakaxa askinjamawa taqi pachasa jaqirjama yäqasa, unñaqapa imt’asa uñjapxañapa. Tar ipaña utanxa jupanakatak jama wakiyata jani chikachasa jilïri jaqinakampi ukjamañapawa.

17CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. Nadie podrá ser detenido, aprehendido o privado de su libertad, salvo en los casos y según las formas establecidas por la ley. La ejecución del mandamiento requerirá que éste emane de autoridad competente y que sea emitido por escrito.

IV. Toda persona que sea encontrada en delito flagrantepodráseraprehendidaporcualquier otra persona, aun sin mandamiento. El único objeto de la aprehensión será su conducción ante autoridad judicial competente, quien deberá resolver su situación jurídica en el plazo máximo de veinticuatro horas.

V. En el momento en que una persona sea privada de su libertad, será informada de los motivos por los que se procede a su detención,asícomode ladenunciaoquerella formulada en su contra.

VI. Los responsables de los centros de reclusión deberán llevar el registro de personas privadas de libertad. No recibirán a ninguna persona sin copiar en su registro el mandamiento correspondiente. Su incumplimiento dará lugar al procesamiento y sanciones que señale la ley.

Artículo 24. Toda persona tiene derecho a la petición de manera individual o colectiva, sea oral o escrita, y a la obtención de respuesta formal y pronta. Para el ejercicio de este derecho no se exigirá más requisito que la identificación del peticionario.

III. Janiwakhitisa inach’usataarknaqatakaspati, taripatakaspati kamchinakatixa utjchi wakisispawa. Ukjamachi ukjaxa jilïri taripir inakawa qilqata tuqi taripawi phuqhayapxarakispa.

IV. Kawkniriti jani wali lurkiri katjatachi ukaxa mäkiwa katjirinakaxa jani qillqata tuqi taripayarakispa.Ukakatjatajaqixajilïritaripayiri amparaparuwa katt’ayataspa, ukjamata tunka pusini horata askicharakispa.

V. Kunapachatï mä jaqixa taripatäspa ukjaxa mäkiwa, kunatsa taripata ukaxa uñt’ayañaspa.

VI. Khitinakatixa taripaña utanakanxa uñjapki ukanakaxa qilqata tuqiwa taripatanakxa katuqapxañapa. Janiwa khiti jaqirusa ina ukjamaki jani qillqata tuqixa taripawiruxa katuqapxañapakiti. Jani phuqhirinakaruxa kamachi tuqiwa juchanchataspa.

24 Kamachi. Taqi jaqiwa mayiñataki sapaki jani ukaxa qututsa arsuta tuqi jani ukaxa qillqata tuqi derecho ukani ukaxa mäkiwa jani phiskhasisa kutt’yataspa. Aka derecho mayiñatakixa jaqi chimpukiwa mayitäspa.

18 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 25.

I. Todapersonatienederechoa la inviolabilidad de su domicilio y al secreto de las comunicaciones privadas en todas sus formas, salvo autorización judicial.

II. Son inviolables la correspondencia, los papeles privados y las manifestaciones privadas contenidas en cualquier soporte, éstos no podrán ser incautados salvo en los casos determinados por la ley para la investigación penal, en virtud de orden escrita y motivada de autoridad judicial competente.

III. Ni laautoridadpública,nipersonauorganismo alguno podrán interceptar conversaciones o comunicaciones privadas mediante instalación que las controle o centralice.

IV. Lainformaciónypruebaobtenidasconviolación de correspondencia y comunicaciones en cualquiera de sus formas no producirán efecto legal.

SECCIÓN II DERECHOS POLÍTICOS

Artículo 26.

I. Todas las ciudadanas y los ciudadanos tienen derecho a participar libremente en la formación, ejercicio y control del poder político, directamente o por medio de sus representantes, y de manera individual o colectiva. La participación será equitativa y en igualdad de condiciones entre hombres y mujeres.

25 Kamachi.

I. Taqi jaqina utjawinakapaxa janiwa aparatakaspati ukjamaraki jamasata yatiyasiñanakasa ukanakaru derechoniwa inasa taripirinakata jay satachispa.

II. Qillqata tuqi yatiyasiña jamasata qillqata laphi kunaymana jamasata qillqatanakaxa janiwa jist’arañakiti inasa jilïri taripirinakata aparatarakichispa.

III. Janiwa khiti marka apnaqirisa khiti jaqisa qutuchatanakasa yatiyasiwinxa mitiskaspati uñaqkarakispasa.

V. Yatiyawinakampi jamasa qillqatanakampixa jamasata uñantataxa janiwa chiqapa phuqhaskaspati.

PAYÏRI T’AQXTA YAQAÑA AMTANAKA

26 Kamachi.

I. Ta q i c h a c h a m a r k a c h i r i n a k a m p i warmi markachirinakampixa sapapata jani ukaxa p’iqinchiripa tuqisa marka apnaqaña thakhinsa, wakt’ayasiñansa derechonipxiwa.

19CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. El derecho a la participación comprende:

1. Laorganizaciónconfinesdeparticipación política, conforme a la Constitución y a la ley.

2. El sufragio, mediante voto igual, universal,directo, individual,secreto, libre y obligatorio, escrutado públicamente. El sufragio se ejercerá a partir de los dieciocho años cumplidos.

3. Donde se practique la democracia comunitaria, los procesos electorales se ejercerán según normas y procedimientos propios, supervisados por el Órgano Electoral,siempreycuandoelactoelectoral no esté sujeto al voto igual, universal, directo, secreto, libre y obligatorio.

4. La elección, designación y nominación directa de los representantes de las naciones y pueblos indígena originario campesinos,deacuerdoconsusnormas y procedimientos propios.

5. La fiscalización de los actos de la función pública.

Artículo 27.

I. Las bolivianas y los bolivianos residentes en el exterior tienen derecho a participar en las eleccionesa laPresidenciayVicepresidencia del Estado, y en las demás señaladas por la ley. El derecho se ejercerá a través del registro y empadronamiento realizado por el Órgano Electoral.

II. Derecho ukaxa chikañchasiwinakanxa aknirinakawa:

1. Qutuchasiwinakaxa marka apnaqaña- takixa tayka kamachirjamañapawa.

2. Chhijllawixa voto kikipa, taqinitaki, chiqapa, sapaki, jamasata, jani khitina mit is i ta, phuqhaña jakthapi taxa taqiru uñt’ayañawa. Chhij l lawina chikañchasiñaxa tunka kimsaqallquni maranitawa.

3. kawkhantix democracia comunitariax c h h i j l l a w i n a k a x t h a k h i n a k a x wakt’ayataki, órganoelectoralukanakata phuqhatañapawa,kunapachatixapayïrina sataki ukjamarjama jani phuqatakchi ukjawa akjamata phuqasirakispa.

4. Kunaymana markanakana pueblos indígenaoriginariocampesinonakampixa k u n j a m a t i x a s a r a w i n a k a p a x a thakh iñcha tak i uk jamar jamawa p’iqiñchirinakapxa chhijllasipxarakispa.

5. Marka apnaqawinakxa jak ’a ta uñaqapxarakispawa.

27 Kamachi.

I. Warmi markachi r inakampi chacha markachi r inakampixa anqa marka jakasirinakaxa jilïri mallku, ukjamaraki sullkiri mallku yaqha markana kamachina qillqatäki ukjamarjamaxa chhijllaña taypinxa chikachasiñatakixa órgano electoral taqiwa qillqataru phuqapxarakispa.

20 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. Las extranjeras y los extranjeros residentes en Bolivia tienen derecho a sufragar en las elecciones municipales, conforme a la ley, aplicando principios de reciprocidad internacional.

Artículo28.Elejerciciode losderechospolíticos se suspende en los siguientes casos, previa sentencia ejecutoriada mientras la pena no haya sido cumplida:

1. Por tomar armas y prestar servicio en fuerzas armadas enemigas en tiempos de guerra.

2. Por defraudación de recursos públicos.

3. Por traición a la patria.

Artículo 29.

I. Se reconoce a las extranjeras y los extranjeros el derecho a pedir y recibir asilo o refugioporpersecuciónpolíticao ideológica, de conformidad con las leyes y los tratados internacionales.

II. Toda persona a quien se haya otorgado en Bolivia asilo o refugio no será expulsada o entregadaaunpaísdondesuvida, integridad, seguridad o libertad peligren. El Estado atenderá de manera positiva, humanitaria y expedita las solicitudes de reunificación familiar que se presenten por padres o hijos asilados o refugiados.

II. Warminakampichachanakampianqamarkata mantanisa Bolivia markana qamirinakaxa municipios ukanakana chhijllawipaxa kamachirjama chikañchasipxarakispa purapata anqa markanakampi amtanaka yanapt’asiñataki.

28Kamachi.Derechospoliticosphuqhañanakaxa taripawina pixtusitaskchi jani phuqatakchiti uka pachaxa aknirinakanwa qhiparayataspa:

1. Ch’axwawi pachanakana awqampi chikachasiri illapt’iri apnaqiritapata.

2. Markana yanakapa jani wal i ru tukuyiritapata.

3. Pachpa markaru sallqiritapata.

29 Kamachi.

I. Anqa markata warminakampi chacha- nakampixa kamisat ixa amtanakax wakt’ayataki kamachinakarjama mayiñataki katuqañataki qamañataki jani ukaxa imantasiwi arknaqata politica amuyu tuqi katuqataxapxaspawa,kamisatixaamtanakax kamachirjama wakt’ayataki ukjamarjama.

II. Taqi jaqiwa khitinakarutix asilo jani ukaxa imantasiwinxa qamañapataki jay sataki, yaqha markanakarux jan jakawipa ñanqhachañatakixa,janiwalirupuriñapatakixa janiwa Bolivia markata alispayatakaspati.

21CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO CUARTO DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA ORIGINARIO

CAMPESINOS

Artículo 30.

I. Es nación y pueblo indígena originario campesino toda la colectividad humana que comparta identidadcultural, idioma, tradición histórica, instituciones, territorialidad y cosmovisión, cuya existencia es anterior a la invasión colonial española.

II. En el marco de la unidad del Estado y de acuerdo con esta Constitución las naciones y pueblos indígena originario campesinos gozan de los siguientes derechos:

1. A existir libremente.

2. Asu identidadcultural, creencia religiosa, espiritualidades,prácticasycostumbres, y a su propia cosmovisión.

3. A que la identidad cultural de cada uno de sus miembros, si así lo desea, se inscriba junto a la ciudadanía boliviana en su cédula de identidad, pasaporte u otros documentos de identificación con validez legal.

4. A la libre determinación y territo- rialidad.

5. A que sus instituciones sean parte de la estructura general del Estado.

6. A la titulación colectiva de tierras y territorios.

7. A la protección de sus lugares sagrados.

PUSÏRI JALJA NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA

ORIGINARIO CAMPESINOS UKANAKANA YAQAÑANAKA

30 Kamachi.

I. Markapueblo indígenaoriginariocampesino ukanakaxa taqi jaqiwa, pachpa nayra markata jutiripachpa,aruni,sarawini,pachpa markanakapana, uraqini pacha qamawini, janiwa janq’u jaqinakaxa purinipkana ukjatpachawa aka uraqina qamapxi ukanakapxiwa.

II. Boliviamarkamayachasaakamachaqatayka kamachi tuqixaaknirimarkanakawa,pueblos indígena originario campesino ukanakana derechonakapaxa.

1. Jan taripata utjaña.

2. Sarawiparjamauñtasa, jaysawiparjama, amuyuwiparjama, lurawiparjama, pacha uñjawiparjama.

3. Sapa mayni markachirixa kunjamakitixa uñaqapaxa ukjama chimpupana kunaymana documentos ukanaka qillqantatañapa.

4. Sapa mayniwa derechoni amtapa amuyuparjama, uraqinakaparjama.

5. Kunaymana instituciones ukanakaxa estado uksawa derechonixi.

6. Uraqinakapaxa laphi qillqata tuqiwa q’umachataxi.

7. jay sawi uraqinakapaxa jark’atawa.

22 MACHAQA TAYKA KAMACHI

8. A crear y administrar sistemas, medios y redes de comunicación propios.

9. A que sus saberes y conocimientos tradicionales, su medicina tradicional, sus idiomas,sus ritualesysussímbolosy vestimentas sean valorados, respetados y promocionados.

10. A vivir en un medio ambiente sano, con manejoyaprovechamientoadecuadode los ecosistemas.

11. A la propiedad intelectual colectiva de sus saberes, ciencias y conocimientos, asícomoasuvaloración,uso,promoción y desarrollo.

12. Aunaeducación intracultural, intercultural y pluril ingüe en todo el sistema educativo.

13. Al sistema de salud universal y gratuito que respete su cosmovisión y prácticas tradicionales.

14. Al ejercicio de sus sistemas políticos, jurídicos y económicos acorde a su cosmovisión.

15. A se r consu l t ados med ian te procedimientosapropiados,yenparticular a través de sus instituciones, cada vez que se prevean medidas legislativas o administrativas susceptibles de afectarles. En este marco, se respetará y garantizará el derecho a la consulta previaobligatoria, realizadaporelEstado, de buena fe y concertada, respecto a la explotación de los recursos naturales no renovables en el territorio que habitan.

8. K u n a y m a n a y a t i y a s i ñ a n a k a x a jupanaka pachpawa utt’ayasipxaspa, apnaqasipxarakispa.

9. Nayra pacha yat iw inakapampi amuyuwinakapampix, nayra pacha qu l las iw inakapaxa, arunakapa, waxat ’awinakapa, nayra pacha c h i m p u n a k a p a s a i s i n a k a p a s a yaqataxiwa.

10. Aski qamawini aka pachana yänaka askinjama apnaqasa qamaña.

11. Amuyunaka, yatiñanaka sapa qutuna yäqasa laqañchaña yaqhanakaru uñt’ayaña.

12. Yat iqawiru sarawi taypina taqi markanakata yaqasisa, kunaymana tayka arunaka laqañchaña.

13. Khuskhata qullayasiña katuqaña, jan chanini qamawiparu qullasiwiparu yäqasa.

14. Sistemas politicos, taripawinakapaxa, qullqi apnaqatanakapaxa amtaparjama, sarawinakaparjamawa phuqhapxi.

15. Kunaymana lu raw inakaxa jan i wa l t ’aw inaka ta ja rk ’aqañatak ix j iskt’atañapa. Aka thakhi tuqiwa kunaymana aka pachankiri yänaka askiru tukuyxañatakixa aski chuymampi, amtampi utjawinakapana jiskt’atañapa.

23CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

16. A la participación en los beneficios de la explotación de los recursos naturales en sus territorios.

17.Alagestión territorial indígenaautónoma, y al uso y aprovechamiento exclusivo de los recursos naturales renovables existentes en su territorio sin perjuicio de los derechos legítimamente adquiridos por terceros.

18. A la participación en los órganos e instituciones del Estado.

III. El Estado garantiza, respeta y protege los derechosde lasnacionesypueblos indígena originario campesinos consagrados en esta Constitución y la ley.

Artículo 31.

I. Las naciones y pueblos indígena originarios en peligro de extinción, en situación de aislamiento voluntario y no contactados, seránprotegidosy respetadosensus formas de vida individual y colectiva.

II. Las naciones y pueblos indígenas en aislamiento y no contactados gozan del derecho a mantenerse en esa condición, a la delimitación y consolidación legal del territorio que ocupan y habitan.

Artículo32.Elpuebloafrobolivianogoza,en todo loquecorresponda,de losderechoseconómicos, sociales, políticos y culturales reconocidos en la Constituciónpara lasnacionesypueblos indígena originario campesinos.

16. Taqiniwa chikachasipxañapa aka pachana yänaka qullqi jalaqtata aski lurawiru tukuyañataki.

17. Kawkhantixa uraqixa alaqasitäki ukawjanakanxa alasirixa alasita uraqixa yäqatawa.

18. Kunaymana órganos instituciones del estado ukanakanxa chikañchasipxa- rakispawa.

III. Estado ukaxa naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakaruxa aka machaqa tayka kamachi tuqiwa yäqi ukatxa jark’aqaraki.

31 Kamachi.

I. Chhaqañampiki, uñamukuta jan qhanstata naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakaxa jakawipaxa yäqata jark’aqatawa.

II. Uñamukuta jani qhanstata naciones y pueblos indígena originario ukanakaxa kunjamatï qamasipki derechonipxiwa, uraqi qurpankiripaxa thakhiparjama jakasipki qamasipki ukjana q’umachatawa.

32 Kamachi. Ch’iyara janchini markaxa kunatï wakiski qullqi tuqina qutu pachpana, políticos sarawinakapa taqi ukanakawa derecho ukanakapaxa naciones y pueblos indígena originario campesinos taypiwa tayka kamachina uñt’ataxi.

24 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO QUINTO DERECHOS SOCIALES Y

ECONÓMICOS

SECCIÓN I DERECHO AL MEDIO AMBIENTE

Artículo 33. Las personas tienen derecho a un medio ambiente saludable, protegido y equilibrado. El ejercicio de este derecho debe permitir a los individuos y colectividades de las presentes y futuras generaciones, además de otros seres vivos, desarrollarse de manera normal y permanente.

Artículo34.Cualquierpersona,a título individual o en representación de una colectividad, está facultada para ejercitar las acciones legales en defensa del derecho al medio ambiente, sin perjuicio de la obligación de las instituciones públicasdeactuardeoficio frentea losatentados contra el medio ambiente.

SECCIÓN II DERECHO A LA SALUD Y A LA

SEGURIDAD SOCIAL

Artículo 35.

I. El Estado, en todos sus niveles, protegerá el derecho a la salud, promoviendo políticas públicas orientadas a mejorar la calidad de vida,elbienestarcolectivoyelaccesogratuito de la población a los servicios de salud.

II. El sistema de salud es único e incluye a la medicina tradicional de las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

PHISQÏRI JALJA JAQINA YAQAÑANAKAPA

UKJAMARAKI QULLQINAKATA

MAYÏRI T’AQXTA AKA PACHA SAMANA YÄQAÑA

33 Kamachi. Jaqinakaxa aski pacha samana, jark’aqata, chikachata ukanakaru derecho ukanipxiwa. Aka derechonakaxa sapa jaqitaki, qutu jaqinakataki jichha, jilïri maranakatakiwa, ukjamaraki taqi jiliri yänakataki jakawipana aski jilarapxañapawa.

34 Kamachi. Kawknïri jaqisa, sapapasa jani ukaxa p’iqiñchiri kankañampixa jan wali aka pachanayänakauñjasaxakamachinakarjamawa jark’aqaspa, jani institucionespublicasukanakaru aynacht’ayasa.

PAYÏRI T’AQXTA QULLÄSIÑA YÄQAÑA UKJAMARAKI

JAQIRU ASKI UÑJAÑA

35 Kamachi.

I. Estado ukaxa kunaymana usutanakatwa kamachinaka wakt’ayasa aski qamañataki taqi jaqina jani chani mayisina jark’aqi.

II. Qullasiñaxa mayakiwa, ukampirusa naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakana qulla wakitanakasa uñt’ataxarakiwa.

25CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 36.

I. El Estado garantizará el acceso al seguro universal de salud.

II. El Estado controlará el ejercicio de los servicios públicos y privados de salud, y lo regulará mediante la ley.

Artículo 37. El Estado tiene la obligación indeclinable de garantizar y sostener el derecho a la salud, que se constituye en una función supremayprimeraresponsabilidadfinanciera.Se priorizará lapromociónde lasaludy laprevención de las enfermedades.

Artículo 38.

I. Los bienes y servicios públicos de salud son propiedad del Estado, y no podrán ser privatizados ni concesionados.

II. Los servicios de salud serán prestados de forma ininterrumpida.

Artículo 39.

I. El Estado garantizará el servicio de salud público y reconoce el servicio de salud privado; regulará y vigilará la atención de calidad a través de auditorías médicas sostenibles que evalúen el trabajo de su personal, la infraestructurayelequipamiento, de acuerdo con la ley.

II. La ley sancionará las acciones u omisiones negligentes en el ejercicio de la práctica médica.

Artículo 40. El Estado garantizará la partici- pación de la población organizada en la toma de decisiones, y en la gestión de todo el sistema público de salud.

36 Kamachi.

I. Estado ukaxa khuskhata qul lasiña wakt’ayi.

II. Estado ukaxa servicios públicos ukjamaraki privadas irnaqatanakapa uñaqi, kamachi tuqiwa phuqawipa uñaqi.

37 Kamachi. Estado ukaxa qullasiwinxa qullaxa wakiyañapawa. Kunjamatï mantasa wakiyatäki ukjamarjama. Qullasiwix taqiniru uñt’ayañawa, usunaka jark’aqañataki.

38 Kamachi.

I. Qullayasiña utana yanakapaxa estado ukankiwa janiwa alxkatatakaspati.

II. Qullayasiña utana irnaqawinakaxa janiwa sayt’ayatakaspati.

39 Kamachi.

I. Estadoukaxa taqinitakiqullayasiwi jaysaraki ukjamarakiqullqimpiqullayasiwiuñt’arakiwa; ukatxa kamachirjamawa qullasiwinakanxa qullirinakaru, qullanakata ukajamraki qullayasiña uta ukanakxa chikayarakini ukjamaraki uñch’ukirakini.

II. Kamachi taypiwa jani wali qullatata qullirinakatxa taripawipaxa juchañchatani.

40Kamachi.Estadoukaxataqimarkachirinakatwa amuyunaka apthapi aski qullasiwi utjañapatakix ukjamata wakiyi.

26 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 41.

I. El Estado garantizará el acceso de la población a los medicamentos.

II. El Estado priorizará los medicamentos genéricos a través del fomento de su producción internay,ensucaso,determinará su importación.

III. El derecho a acceder a los medicamentos no podrá ser restringido por los derechos de propiedad intelectual y comercialización, y contemplaráestándaresdecalidadyprimera generación.

Artículo 42.

I. Es responsabilidad del Estado promover y garantizar el respeto, uso, investigación y práctica de la medicina tradicional, rescatando los conocimientos y prácticas ancestrales desde el pensamiento y valores de todas las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

II. La promoción de la medicina tradicional incorporará el registro de medicamentos naturales y de sus principios activos, así como laproteccióndesuconocimientocomo propiedad intelectual, histórica, cultural, y como patrimonio de las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

III. La ley regulará el ejercicio de la medicina tradicional y garantizará la calidad de su servicio.

Artículo 43. La ley regulará las donaciones o trasplantes de células, tejidos u órganos bajo los principios de humanidad, solidaridad, oportunidad, gratuidad y eficiencia.

41 Kamachi.

I. Estado ukaxa taqi markachiritakiwa qulla wakïtanaka wakiyi.

II. Estado ukaxa wakiskiri qullanakxa pachpa markanwa wakiyi jani utjchi ukjaxa anqa markatwa apantayanirakispa.

III. Qulla wakt’ayirinakaxa janiwa qullasiñansa, alxañansa jark’asipkaspati, wakiyatatjamwa uñaqatarakispa.

42 Kamachi.

I. Estado ukaxa kunaymana nayra pacha qullasiñanakatxa naciones y pueblos indígenasoriginariocampesinosukanakana qullasiñapatakiwa llakiñapa.

II. Estado ukaxa naciones y pueblos indígenas originario campesinos ukanaka nayra pacha qullasiwinakapxauñt’ayañapawaukjamaraki uñstayiripata markankatapata taqi ukanaka jark’aqañapawa.

III. Kamachi tuqiwanayrapachaqullañanakaxa, sumatapata wakiyañapa.

43 Kamachi. Kamachi tuqiwa anqa markata waxt’ataqullanakaxach’iqiyatani,ukapachparaki janchi yänakasa sapuruwa uñjatani.

27CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 44.

I. Ningunapersonaserásometidaaintervención quirúrgica, examen médico o de laboratorio sin su consentimiento o el de terceros legalmente autorizados, salvo peligro inminente de su vida.

II. Ninguna persona será sometida a experi- mentos científicos sin su consentimiento.

Artículo 45.

I. Todas las bolivianas y los bolivianos tienen derecho a acceder a la seguridad social .

II. Laseguridadsocialseprestabajolosprincipios de universalidad, integralidad, equidad, solidaridad, unidad de gestión, economía, oportunidad, interculturalidad y eficacia. Su dirección y administración corresponde al Estado, con control y participación social.

III. El régimendeseguridadsocialcubreatención por enfermedad, epidemias y enfermedades catastróficas; maternidad y paternidad; riesgos profesionales, laborales y riesgos por labores de campo; discapacidad y necesidadesespeciales;desempleoypérdida deempleo;orfandad, invalidez,viudez,vejez y muerte; vivienda, asignaciones familiares y otras previsiones sociales.

IV. El Estado garantiza el derecho a la jubila-ción, con carácter universal, solidario y equitativo.

V. Las mujeres tienen derecho a la maternidad segura,conunavisiónypráctica intercultural; gozarán de especial asistencia y protección del Estado durante el embarazo, parto y en los periodos prenatal y posnatal.

VI. Los servicios de seguridad social pública no podrán ser privatizados ni concesionados.

44 Kamachi.

I. Janiwa khiti jaqisa jani jiskt’ataxa jani ukaja wila masiparu jiskt’asaxa janchipaxa kharjatakaspati inasa niya wakischispa jiwañampikipana.

II. Janiwa khiti jaqisa jani jiskt’asa janchipa tuqi yatxatatakaspati.

45 Kamachi.

I. Taqi warmi chacha markachirinakawa seguridad social ukaru derecho ukanipxi.

II. Seguridad social ukaxa khuskha jaqitakiwa, yanapañataki, qullqi tuqita, askina taqi markanakataki. Estado tuqita, apnaqata, markachirinakampi chikt’ata.

III. Regimen de seguridad social ukaxa, kunaymana usunakata, warmi usunakata; riesgoprofesionales, irnaqawinausuntañata, discapacidad, jani irnaqawini jan ukaxa irnaqawita jaqumukuta,wajchawawanakata, awichaachila,utachawinayaqhanakampitaki wakiyatawa.

IV. Estadoxa jubilación ukxa taqinitakiwa, jani jisk’achasa wakiyi.

V. Warminakatakixa sarawiparjama wawa ususiñataki saraparjama maternidad segura ukanipxiwa. Estado ukaxa kunapachati mä warmixa usurixi wawa usxi, wawa phujirayxi ukjakamawa yanapi.

VI. Taqiseguridadsocialpúblicoukanakaxajaniw alxkatatakaspati concesionatakaspasa.

28 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN III DERECHO AL TRABAJO Y AL

EMPLEO

Artículo 46.

I. Toda persona tiene derecho:

1. Al trabajo digno, con seguridad indus- trial, higiene y salud ocupacional, sin discriminación, y con remuneración o salario justo, equitativo y satisfactorio, que le asegure para sí y su familia una existencia digna.

2. A una fuente laboral estable, en con- diciones equitativas y satisfactorias.

II. El Estado protegerá el ejercicio del trabajo en todas sus formas.

III. Se prohíbe toda forma de trabajo forzoso u otro modo análogo de explotación que obligue a una persona a realizar labores sin su consentimiento y justa retribución.

Artículo 47.

I. Toda persona tiene derecho a dedicarse al comercio, la industria o a cualquier actividad económica lícita, en condiciones que no perjudiquen al bien colectivo.

II. Las trabajadoras y los trabajadores de pequeñas unidades productivas urbanas o rurales, por cuenta propia, y gremialistas en general, gozarán por parte del Estado de un régimendeprotecciónespecial,medianteuna política de intercambio comercial equitativo y de precios justos para sus productos, así como la asignación preferente de recursos económicos financieros para incentivar su producción.

KIMSÏRI T’AQXTA IRNAQAWIRU UKJAMARAKI

IRNAQAWIMPI YÄQAWI

46 Kamachi.

I. Taqi jaqixa akniri derechonakaniwa:

1. Aski irnaqawiseguridad industrial, q’uma jan jisk’achasa, chanipaxa phuqhata jaqjama jakañataki wila masipampi jakañapawa.

2. Irnaqawisa janiwamäpachatakikiñapakiti jan ukaxa estable jan jisk’achasa ukjamañapawa.

II. Estado ukaxa taqi irnaqirinakaruwa kunaymana jan payllasaxa irnaqayañäkiti.

III. kunaymana ch’amtata irnaqawinaka jaqiru lurama zsasaxa jani luraña munkchi ukaxa janiwa lurayatakaspati.

47 Kamachi.

I. Taqi jaqiwa kunaymana alxañanaka jaqina askipataki alxasispa.

II. Taqi warmi chacha irnaqir inakawa jupanakanakunaymana luratanakapa jach’a markanakana pata tuqinakana, chanipa yäparu utt’ayasawa alxasipxaspa, uka irnaqawinakaruxa estadoxa yanaparakiwa.

29CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. El Estado protegerá, fomentará y fortalecerá las formas comunitarias de producción.

Artículo 48.

I. Las disposiciones sociales y laborales son de cumplimiento obligatorio.

II. Las normas laborales se interpretarán y aplicaránbajo losprincipiosdeprotecciónde las trabajadoras y de los trabajadores como principal fuerzaproductivade lasociedad;de primacíade larelación laboral;decontinuidad y estabilidad laboral; de no discriminación y de inversión de la prueba a favor de la trabajadora y del trabajador.

III. Los derechos y beneficios reconocidos en favor de las trabajadoras y los trabajadores no pueden renunciarse, y son nulas las convenciones contrarias o que tiendan a burlar sus efectos.

IV. Lossalariososueldosdevengados,derechos laborales, beneficios sociales y aportes a la seguridadsocialnopagados tienenprivilegio ypreferenciasobrecualquierotraacreencia, y son inembargables e imprescriptibles.

V. El Estado promoverá la incorporación de las mujeres al trabajo y garantizará la misma remuneración que a los hombres por un trabajo de igual valor, tanto en el ámbito público como en el privado.

VI. Las mujeres no podrán ser discriminadas o despedidas por su estado civil, situación de embarazo, edad, rasgos físicos o número de hijas o hijos. Se garantiza la inamovilidad laboral de las mujeres en estado de embarazo, y de los progenitores, hasta que la hija o el hijo cumpla un año de edad.

II. Estado ukaxa kunaymana ayllu taypina, qutuna irnaqañanakatakixa yanapiwa.

48 Kamachi.

I. Disposicionessocialesukjamaraki laborales ukanakaxa phuqañapuniwa.

II. Kamach inakaxa amuyt ’a tañapawa i rnaq i r inakaru kunaymana tuq ina yanapañampi.

III. Derechos ukjamaraki beneficios ukanakaxa irnaqirinakanxa janiwa jani satakaspati, janiwa phiskhasitakaspasa.

IV. Jan payl lat payl lawinakaxa janiw apaqatakaspati, beneficios laborales, beneficios sociales, aportes ukanakaxa janirakiwaapaqatakaspati janukaxapayllaña ukjawa.

V. Estadoukaxachachawarmi irnaqirinakaruxa khuskhatwa kunaymana instituciones publicasukjamarakiprivadaspayllawi tiqinsa jani jisk’achasawa waqaychi.

VI. Warminakaxa janiwa,wawausurikasa janchit usutäkasa, walja wawanikasa irnaqawinxa jisk’achatakaspati.Wawausuriwarminakaxa wawa mä mara phuqañapkamaxa janiwa irnaqawipata jaqsutakaspati.

30 MACHAQA TAYKA KAMACHI

VII. El Estado garantizará la incorporación de las jóvenes y los jóvenes en el sistema productivo, de acuerdo con su capacitación y formación.

Artículo 49.

I. Se reconoce el derecho a la negociación colectiva.

II. La ley regulará las relaciones laborales relativas a contratos y convenios colectivos; salarios mínimos generales, sectoriales e incrementos salariales; reincorporación; descansosremuneradosy feriados;cómputo de antigüedad, jornada laboral, horas extra, recargo nocturno, dominicales; aguinaldos, bonos, primas u otros sistemas de participación en las utilidades de la empresa; indemnizaciones y desahucios; maternidad laboral; capacitacióny formación profesional, y otros derechos sociales.

III. El Estado protegerá la estabilidad laboral. Se prohíbe el despido injustificado y toda forma de acoso laboral. La ley determinará las sanciones correspondientes.

Artículo 50. El Estado, mediante tribunales y organismos administrativos especializados, resolverá todos los conflictos emergentes de las relaciones laborales entre empleadores y trabajadores, incluidos los de la seguridad industrial y los de la seguridad social.

VII. Estado ukaxa wayna tawaqunakaruxa irnaqawi taypiruwa yatiqatanakaparjama katuqani.

49 Kamachi.

I. Derecho a la negociación colectiva ukaxa uñt’asiwa.

II. Kamachi tuqiwa contrato, convenios colectivos, juk’a payllawinaka, irxatawinaka, incorporación, samarawinaka, samara urunaka, taqi mara irnaqatata, horas extras, aruma irnaqawi, willkuru irnaqawita, mara payllawinakata, maternidad laboral, yatxatawi,derechossociales taqiukanakawa qhanañchatani.

III. Estado ukaxa estabilidad laboral uñaqi. Janiwa inach’usata jaqsutakaspati.Kamachi tuqiwa juchañchataspa.

50Kamachi.Estadoukaxatribunalesukjamaraki organismosadministrativosespecializadostuqiwa irnaqawina jan walt’awinakxa irnaqayirinakata irnaqirinakata askicharakispa.

31CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 51.

I. Todas las trabajadoras y los trabajadores tienen derecho a organizarse en sindicatos de acuerdo con la ley.

II. El Estado respetará los principios sindicales de unidad, democracia sindical, pluralismo político, autosostenimiento, solidaridad e internacionalismo.

III. Se reconoce y garantiza la sindicalización como medio de defensa, representación, asistencia, educación y cultura de las trabajadoras y los trabajadores del campo y de la ciudad.

IV. El Estado respetará la independencia ideológica y organizativa de los sindicatos. Los sindicatos gozarán de personalidad jurídicaporelsolohechodeorganizarseyser reconocidos por sus entidades matrices.

V. El patrimonio tangible e intangible de las organizaciones sindicales es inviolable, inembargable e indelegable.

VI. Las dirigentas y los dirigentes sindicales gozan de fuero sindical, no se les despedirá hastaunañodespuésde lafinalizacióndesu gestión y no se les disminuirán sus derechos sociales, ni se les someterá a persecución ni privación de libertad por actos realizados en el cumplimiento de su labor sindical.

VII. Las trabajadoras y los trabajadores por cuentapropia tienenelderechoaorganizarse para la defensa de sus intereses.

51 Kamachi.

I. Taqi chacha warmi irnaqir inakawa sindicatos qutunakx kamachir jama utt’ayasipxarakisma.

II. Estado ukaxa principios sindicales, democ rac ia s i nd i ca l , p l u ra l i smo politico, autosostenimiento, yanapasiwi, internacionalismo taqi ukanakwa yäqi.

III. Chacha warmi irnaqirinakaxa yatiqawina, sarawina, jach’a markanakana, pata tuqina, sindicalizaciontuqixa janiwakt’awiukanakata jark’aqatañatakiwa.

IV. Estado ukaxa sindicatonakana pachpa amuyunakapxa kunjamati utt’ayataki ukjamarjamawa yäqani. Sindicatonakaxa personer ia jur id ica qutuchañatak i ukjamarjamawa utnuqayatani.

V. Sindicatoqutunakaruxa janiwakhitisakunasa utnuqawipxa chhaqaykaspati.

IV. Chacha warmi p’iqiñchirinakaxa fuero sindical, janiwa jaqsutakaspati mä mara phuqasiñapkama irnaqawipatxa, janirakiwa derechos sociales ukatxa jark’atakaspati, juchañchatakaspasakunjamati irnaqawipwa phuqaski.

VII. Chacha warmi irnaqirinakaxa jupanaka pachpa irnaqasaxa jani walinakata jark’aqasiñatakixa qutuchasipxaspawa.

32 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 52.

I. Se reconoce y garantiza el derecho a la libre asociación empresarial.

II. El Estado garantizará el reconocimiento de la personalidad jurídica de las asociaciones empresariales, así como las formas democráticas organizativas empresariales, de acuerdo con sus propios estatutos.

III. El Estado reconoce las instituciones de capacitación de las organizaciones empresariales.

IV. El patrimonio de las organizaciones empresariales, tangible e intangible, es inviolable e inembargable.

Artículo 53. Se garantiza el derecho a la huelga como el ejercicio de la facultad legal de las trabajadoras y los trabajadores de suspender labores para la defensa de sus derechos, de acuerdo con la ley.

Artículo 54.

I. EsobligacióndelEstadoestablecerpolíticas de empleo que eviten la desocupación y la subocupación, con la finalidad de crear, mantener y generar condiciones que garanticen a las trabajadoras y los trabajadores posibilidades de ocupación laboral digna y de remuneración justa.

II. Es deber del Estado y de la sociedad la protección y defensa del aparato industrial y de los servicios estatales.

III. Las trabajadoras y los trabajadores, en defensa de sus fuentes de trabajo y en resguardo del interés social podrán, de acuerdo con la ley, reactivar y reorganizar empresas en proceso de quiebra, concurso o liquidación, cerradas o abandonadas

52 Kamachi.

I. Walja qullqininakaxa amtaparjamaxa qutuchasipxaspawa.

II. Estado ukaxa asociaciones empresariales ukanakaruxa personer ia ju r id i ca kamach inakapa r j ama u tnuqaya ta laqañchayarakini.

III. Estadoukaxaqutuchatayatxatawimpiyanapiri qutuchata empresariales ukanakaruwa uñt’ani

IV. Patrimonio organizaciones empresariales ukanakaxa janiwaaparatakaspati, janirakiwa jani waliru tukuyatakaspati.

53Kamachi.Manq’atamutuña,uñtasinachacha warmiirnaqirinakatxakamachinakarjamaderecho ukanaka arxatañataki ukaxa garantizatawa.

54 Kamachi.

I. Estado ukaxa kunaymana irnaqawinakwa chachawarmi irnaqirinakatakixaaski irnaqäwi phuqhata payllawini ch’amañchañapa.

II. Estado ukampi markachir inakampi chikt’atawa aparato industrial ukjamaraki servicios estatales ukanaka jani walt’awita jark’aqasa phuqañawa.

III. Chachampi warmimpi irnaqirinakaxa irnaqawipa jark’aqasa kamachinakarjama utt’ayasa wasitata utt’ayasa empresas comunitarias utnuqayapxaspawa. Estado ukaxa akanakaru utnuqayañatakixa yanapaniwa.

33CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

de forma injustificada, y conformarán empresas comunitarias o sociales. El Estado podrá coadyuvar a la acción de las trabajadoras y los trabajadores.

Artículo 55. El sistema cooperativo se sustenta en los principios de solidaridad, igualdad, reciprocidad, equidad en la distribución, finalidad social, y no lucro de sus asociados. El Estado fomentará y regulará la organización de cooperativas mediante la ley.

SECCIÓN IV DERECHO A LA PROPIEDAD

Artículo 56.

I. Toda persona tiene derecho a la propiedad privada individual o colectiva, siempre que ésta cumpla una función social.

II. Se garantiza la propiedad privada siempre que el uso que se haga de ella no sea perjudicial al interés colectivo.

III. Se garantiza el derecho a la sucesión hereditaria.

Artículo 57. La expropiación se impondrá por causa de necesidad o utilidad pública, calificada conforme con la ley y previa indemnización justa. La propiedad inmueble urbana no está sujeta a reversión.

55 Kamachi. Sistema cooperativo ukanakaxa amtaparjama, yanapasisa, jan jisk’achasisa, jalaqtanaka jaljasisa jani mayniki qamiriptasaxa ukjamañapawa.Estadoxaqutuchatacooperativas ukanakxakamachi tuqiwach’amañchiukjamaraki utjayi.

PUSÏRI T’AQXTA YÄNAKARU YÄQAWINI

56 Kamachi.

I. Taqi jaqiwa sapata jani ukaxa qutu tuqitsa askiru tukuyañataki uraqinispa.

II. Propiedad privada ukaxa ch’amañchatawa jani taqi jaqiru amtawipana qhiparayasa.

III. Taqi yänakaxa qhipharirinakatakiwa.

57 Kamachi. Uraqi aparawixa estado ukana wakiskiripatakiwa kamachinakarjama, yaqha uraqi churañampiwa phuqhasispa. Jach’a markanakana uraqixa janiwa aparatakaspati.

34 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN V DERECHOS DE LA NIÑEZ,

ADOLESCENCIA Y JUVENTUD

Artículo 58. Se considera niña, niño o adolescente a toda persona menor de edad. Las niñas, niños y adolescentes son titulares de los derechos reconocidos en la Constitución, con los límites establecidos en ésta, y de los derechosespecíficos inherentesasuprocesode desarrollo;asu identidadétnica,sociocultural,de género y generacional; y a la satisfacción de sus necesidades, intereses y aspiraciones.

Artículo 59.

I. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho a su desarrollo integral.

II. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho a vivir y a crecer en el seno de su familia de origen o adoptiva. Cuando ello no sea posible, o sea contrario a su interés superior, tendrá derecho a una familia sustituta, de conformidad con la ley.

III. Todas las niñas, niños y adolescentes, sin distincióndesuorigen,tienenigualesderechos y deberes respecto a sus progenitores. La discriminación entre hijos por parte de los progenitores será sancionada por la ley.

IV. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho a la identidad y la filiación respecto a sus progenitores. Cuando no se conozcan los progenitores, utilizarán el apellido convencional elegido por la persona responsable de su cuidado.

PHISQÏRI T’AQXTA WAWANA, Q’AXULLANA UKJAMARAKI WAYNANA

YÄQAWINAKAPA

58 Kamachi. Imilla wawa yuqalla wawa q’axulla pisi maraniru uñt’atawa. Imilla wawanakaxa yuqalla wawanakaxa derecho ukanakapaxa tayka kamachi tuqiwa jilawipana, markapana sarawiparjama, genero generacional, amtawipa phuqañansa ukanakanipxiwa.

59 Kamachi.

I. Taqi imilla wawa, yuqalla wawa, q’axulla utjawipanajaniukaxa yaqhautjawinajilañataki qamasiñataki derecho ukanipxiwa.

II. Taqi imilla wawa, yuqalla wawa, qaxulla utxawipana jani ukaxa yaqha utjawina jilañataki qamasiñataki derecho ukanipxiwa. Jan ukjamakaspaxa sustituta utjawina kamachinakarjama derecho ukaniwa.

III. Taqi imilla wawanaka, yuqalla wawanaka, q’axullanakawa jan yuriwipa jisk’achasa, derechosukjamaraki deberesawkinakapata yäqatañapawa. Jisk’achasiwixa wawanaka puraxa awkiparuxa kamachi tuqiwa juchañchataspa.

IV. Taqi imilla wawa yuqalla wawaruwa, q’axulla awkinakapana sutiñcharu derecho ukanipxi. Janiukjamakchiukjaxakawkniritxa uywaskchi ukawa suti sutiñcharakispa.

35CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

V. El Estado y la sociedad garantizarán la protección, promoción y activa partici- pación de las jóvenes y los jóvenes en el desarrollo productivo, político, social, económico y cultural, sin discriminación alguna, de acuerdo con la ley.

Artículo60.EsdeberdelEstado, lasociedady la familia garantizar la prioridad del interés superior de la niña, niño y adolescente, que comprende la preeminencia de sus derechos, la primacía en recibir protección y socorro en cualquier circunstancia, la prioridad en la atención de los servicios públicos y privados, y el acceso a una administración de justicia pronta, oportuna y con asistencia de personal especializado.

Artículo 61.

I. Seprohíbeysancionatodaformadeviolencia contra las niñas, niños y adolescentes, tanto en la familia como en la sociedad.

II. Seprohíbeel trabajo forzadoy laexplotación infantil. Las actividades que realicen las niñas, niños y adolescentes en el marco familiar y social estarán orientadas a su formación integral como ciudadanas y ciudadanos,y tendránuna función formativa. Sus derechos, garantías y mecanismos institucionales de protección serán objeto de regulación especial.

SECCIÓN VI DERECHOS DE LAS FAMILIAS

Artículo 62. El Estado reconoce y protege a las familias como el núcleo fundamental de la sociedad, y garantizará las condiciones sociales y económicas necesarias para su desarrollo integral. Todos sus integrantes tienen igualdad de derechos, obligaciones y oportunidades.

V. Estado ukaxa taq i jaq ixa wayna tawaqunakaruxa desarrollo productivo, político, social, económico, ukjamaraki cultural ukanakaruxa kamachinakarjamawa jach’añchasa chikañchayapxaspa.

60 Kamachi. Estado ukaxa taqi jaqimpi wila masi utjawinkirinakampiwa imilla wawata, yuqalla wawata, q’axullata taqi jan walinakatxa, mäkiwa jani chuyma pist’ayasa taripirinakasa pachaparuwa jark’aqañampi uñaqapxarakispa.

61 Kamachi.

I. Imilla wawanakaru, yuqalla wawanakaru, q’axullanakaruutjawinapachpa jaqita janiwa ñanxachatakaspati, ukjamaspa ukjaxa juchañchataspawa.

II. Janiwa irnaqawinxa ch’ama tukuña irnaqañanxainach’amach’irwatairnaqkaspati. Irnaqchi ukjaxa ch’amaparjama amuyasawa utt’awinsa, yaqha tuqinsa irnaqañapa. Derechonakapaxa, garantia ukasa kamachi tuqiwa uñjatani.

SUXTÏRI T’AQXTA WILA MASINAKANA YÄQAÑA

62 Kamachi. Estado ukaxa utjawinkirinakaruwa markataki askitaparjama jark’aqi uñjaraki, jaqirjama, qullqita, taqi kunata jach’añchi. Sapa mayni utjawinkirinakaxa pacha derechos, phuqhawinaka ukjamaraki lurawini ukanipxiwa.

36 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 63.

I. El matrimonio entre una mujer y un hombre seconstituyeporvínculos jurídicosysebasa en la igualdad de derechos y deberes de los cónyuges.

II. Las uniones libres o de hecho que reúnan condiciones de estabilidad y singularidad, y sean mantenidas entre una mujer y un hombresin impedimento legal,producirán los mismos efectos que el matrimonio civil, tanto en las relaciones personales y patrimoniales de los convivientes como en lo que respecta a las hijas e hijos adoptados o nacidos de aquéllas.

Artículo 64.

I. Los cónyuges o convivientes tienen el deber de atender, en igualdad de condiciones y mediante el esfuerzo común, el mantenimiento y responsabilidad del hogar, la educación y formación integral de las hijas e hijos mientras sean menores o tengan alguna discapacidad.

II. ElEstadoprotegeráyasistiráaquienessean responsables de las familias en el ejercicio de sus obligaciones.

Artículo 65. En virtud del interés superior de las niñas, niños y adolescentes y de su derecho a la identidad, la presunción de filiación se hará valer por indicación de la madre o el padre. Esta presunción será válida salvo prueba en contrario a cargo de quien niegue la filiación. En caso de que la prueba niegue la presunción, los gastos incurridoscorresponderánaquienhaya indicado la filiación.

Artículo 66. Se garantiza a las mujeres y a los hombres el ejercicio de sus derechos sexuales y sus derechos reproductivos.

63 Kamachi.

I. Jaqichasiwixamächachampimäwarmimpixa kamachi tuqiwa purapata pachpa derecho ukanakani utt’ayatawa.

II. Jani kamachi tuqi panichasitanakaxa wawanakapaxa uywata wawjamara- kispawa.

64 Kamachi.

I. Jaqichasitanakaxa purapatwa utjawipxa jach’añchañapa, ukjamaraki wawanakaruxa yat iqawina taqikuna yat ichañansa wawakipana purapata uñjapxañapawa.

II. Estado ukaxa ut jawink i r inakaruxa phuqawiparuxa jark’aqani yanaparakiniwa.

65Kamachi. Imillawawanakayuqallawawanaka, q’axullanakaxa sutiñchawipxa awkitsa taykatsa kawniritsa wakisikispawa. Inasa jani yatxatawi tuqi janiwa satachispa. Khithi qillqaychi ukana amparapankaspawa.

66 Kamachi. Chachanaka warminaka munasipxaspawa ukjamaraki wawanipxa- rakispawa.

37CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SECCIÓN VII DERECHOS DE LAS PERSONAS

ADULTAS MAYORES

Artículo 67.

I. Además de los derechos reconocidos en estaConstitución, todas laspersonasadultas mayores tienen derecho a una vejez digna, con calidad y calidez humana.

II. El Estado proveerá una renta vitalicia de vejez, en el marco del sistema de seguridad social integral, de acuerdo con la ley.

Artículo 68.

I. El Estado adoptará políticas públicas para la protección, atención, recreación, descanso y ocupación social de las personas adultas mayores, de acuerdo con sus capacidades y posibilidades.

II. Seprohíbeysancionatodaformademaltrato, abandono, violencia y discriminación a las personas adultas mayores.

Artículo 69. Los Beneméritos de la Patria merecerán gratitud y respeto de las instituciones públicas, privadas y de la población en general, serán considerados héroes y defensores de BoliviayrecibirándelEstadounapensiónvitalicia, de acuerdo con la ley.

SECCIÓN VIII DERECHOS DE LAS PERSONAS

CON DISCAPACIDAD

Artículo 70. Toda persona con discapacidad goza de los siguientes derechos:

PAQALLQU T’AQXTA CHUYMANI JAQINAKANA

YAQAWINAKAPA

67 Kamachi.

I. Aka tayka kamachina uñt’ayatatxa, ch’ama tukuta jaqinakatakixasumaqamaña, jaqjama qamañataki derechonipxiwa.

II. Estadoxa kamachi tuqixa renta dignidad jiwañkama payllani.

68 Kamachi.

I. Estado ukaxa políticas públicas tuqiwa jark’aqañataki, uñaqañataki, irnaqayañataki ch’amaparjama wakiyi.

II. Ch’ama tukuta jaqinakaruxa janiwa ñ a n q h a c h a t a k a s p a t i j a n i r a k i w a jisk’achatakaspati ukanakaxa juchawa ukjamaraki taripataspawa.

69Kamachi.Ch’axwirisaririawkinakaxakamachi tuqixa taqi instituciones públicas ukjamaraki privadas taqi markachirita yäqatañapawa, uka pachparaki marka jark’aqirita uñt’ata, kamachi tuqi jiwañkama payllata.

KIMSAQALLQU T’AQXTA JANCHITA USUTA YÄQAWINAKAPA

70Kamachi.Taqi janchitausuta jaqinakaxaakniri derechonakaniwa:

38 MACHAQA TAYKA KAMACHI

1. A ser protegido por su familia y por el Estado.

2. A una educación y salud integral gratuita.

3. A la comunicación en lenguaje alternativo.

4. A trabajar en condiciones adecuadas, de acuerdo a sus posibilidades y capacidades,conunaremuneración justa que le asegure una vida digna.

5. Al desarrollo de sus potencialidades individuales.

Artículo 71.

I. Se prohibirá y sancionará cualquier tipo de discriminación, maltrato, violencia y explotación a toda persona con discapacidad.

II. El Estado adoptará medidas de acción positivaparapromover laefectiva integración de las personas con discapacidad en el ámbitoproductivo,económico,político,social y cultural, sin discriminación alguna.

III. El Estado generará las condiciones que permitaneldesarrollode laspotencialidades individuales de las personas con discapacidad.

Artículo72.ElEstadogarantizaráa laspersonas con discapacidad los servicios integrales de prevención y rehabilitación, así como otros beneficios que se establezcan en la ley.

1. Utjawipata estadota jark’aqatawa.

2. Yatichawiru, qullasiwiru jani chanini.

3. Yatiyawiru arupa yatita tuqi.

4. Irnaqawixa ch’amanakaparjamawa aski payllawi jaqjama jakañatakjama irnaqayatañapa.

5. saparu ch’amañchawi.

71 Kamachi.

I. J a n c h i t a u s u t a n a k a r u x a j a n i w a jik’achatakaspati, janiwañaqhachatakaspasa jan i rak iwa i rnaqawinxa ch ’amasa ch’irwatakaspati,ukaxa juchawa,ukjamarusa taripayatarakispawa.

II. Estado ukaxa janchi usuta jaqinakatakixa lurawinakana, economico, politico social ukjamaraki cultural jan jisk’achasa yanaparakini.

III. Estadoukaxasapajanchiusutajaqinakatakixa kunaymana nayraru sartawinakwa wakiyani.

72 Kamachi. Estado ukaxa kunaymana yanapawinakwa janchi usuta jaqinakaruxa aski jakapxañapatakiserviciosintegralesdeproteccion ukjamaraki rehabilitacionyanapawinakakamachi taypiwa wakiyarakini.

39CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SECCIÓN IX DERECHOS DE LAS PERSONAS

PRIVADAS DE LIBERTAD

Artículo 73.

I. Toda persona sometida a cualquier forma de privación de libertad será tratada con el debido respeto a la dignidad humana.

II. Todas las personas privadas de libertad tienenderechoacomunicarse librementecon sudefensor, intérprete, familiaresypersonas allegadas. Se prohíbe la incomunicación. Toda limitación a la comunicación sólo podrá tener lugar en el marco de investigaciones por comisión de delitos, y durará el tiempo máximo de veinticuatro horas.

Artículo 74.

I. Es responsabi l idad del Estado la reinserción social de las personas privadas de libertad, velar por el respeto de sus derechos, y su retención y custodia en un ambiente adecuado, de acuerdo a la clasificación, naturaleza y gravedad del delito, así como la edad y el sexo de las personas retenidas.

II. Las personas privadas de libertad tendrán la oportunidad de trabajar y estudiar en los centros penitenciarios.

LLATUNKÏRI T’AQXTA TARIPATA JAQINAKANA

YÄQAWINAKAPA

73 Kamachi.

I. Taqi jaqi juchañchaxa yaqha uñjasjamawa taripatañapa.

II. Taqi taripata jaqinakawa yatiyasiwiru wila masinakapampi, arxatirinakapampi, uñt’atanakapampi yatiyasiñataki derechoni. Jani yat iqas iwixa juchañchatawa. Taqi jani yatiyasiwixa jucha yatxataña kankañampiwapätunkapusinihoranakakiwa katxasitaspa.

74 Kamachi.

I. Reinsercionsocialtaripatajaqinakata,yäpana derechota, katjawipana, jani ñanqhachasa uñjaña, t’aqjaña juchanakaparjama, chachakama warmikama, marapuntkama taqi ukawa estadona amparapanki.

II. Taripata jaqinakaxa wataña utanakanxa irnaqaña yatiqaña atipxarakispawa.

40 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN X DERECHOS DE LAS USUARIAS

Y LOS USUARIOS Y DE LAS CONSUMIDORAS Y LOS

CONSUMIDORES

Artículo 75. Las usuarias y los usuarios y las consumidoras y los consumidores gozan de los siguientes derechos:

1. Al suministro de alimentos, fármacos y productos en general, en condiciones de inocuidad, calidad, y cantidad disponible adecuada y suficiente, con prestación eficiente y oportuna del suministro.

2. A la información fidedigna sobre las características y contenidos de los productos que consuman y servicios que utilicen.

Artículo 76.

I. El Estado garantiza el acceso a un sistema de transporte integral en sus diversas modalidades. La ley determinará que el sistema de transporte sea eficiente y eficaz, y que genere beneficios a los usuarios y a los proveedores.

II. No podrán existir controles aduaneros, retenes ni puestos de control de ninguna naturaleza en el territorio boliviano, con excepción de los que hayan sido creados por la ley.

TUNKÏRI T’AQXTA ALASIRINAKANA UKJAMARAKI

YÄNAKANI YÄQAWINAKAPA

75 Kamachi. Usuarias ukjamaraki usuarios, consumidoras, cosumidores ukanakaxa akniri derecho ukanakaniwa:

1. Manq’anaka wakiyaña, fármacos, taqi achunaka inocuidadukani,askiwakiyata, walja pachapana t’ujtañapataki.

2. kunata wakiyatasa, alasirinakaru yatiyasa.

76 Kamachi.

I. Estado ukaxa sistema de transporte kunaymana tuqita wakiyi. Usuarios proveedores ukanakaruxa kamachi tuqiwa askinjama phuqhapxañapatakixa wakiyata.

II. Janiwa controles aduaneros, retenes, puestos Bolivia markanxa ina ukjamaki utjapxañapakiti, jan ukaxa kamachi tuqi ut’ayatanakawa uñjapxarakispa.

41CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO SEXTO EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD

Y DERECHOS CULTURALES

SECCIÓN I EDUCACIÓN

Artículo 77.

I. Laeducaciónconstituyeunafunciónsuprema y primera responsabilidad financiera del Estado, que tiene la obligación indeclinable de sostenerla, garantizarla y gestionarla.

II. El Estado y la sociedad tienen tuición plena sobre el sistema educativo, que comprende laeducación regular, laalternativayespecial, y la educación superior de formación profesional. El sistema educativo desarrolla sus procesos sobre la base de criterios de armonía y coordinación.

III. El sistema educativo está compuesto por las instituciones educativas fiscales, instituciones educativas privadas y de convenio.

Artículo 78.

I. La educación es unitaria, pública, universal, democrática, participativa, comunitaria, descolonizadora y de calidad.

II. La educación es intracultural, intercultural y plurilingüe en todo el sistema educativo.

III. El sistema educativo se fundamenta en una educación abierta, humanista, científica, técnica y tecnológica, productiva, territorial, teóricaypráctica, liberadorayrevolucionaria, crítica y solidaria.

SUXTÏRI JALJTA INTERCULTURALIDAD YATIQAWI

UKJAMARAKI SARAWINA YÄQAÑA

MAYÏRI T’AQXTA YATIQAWI

77 Kamachi.

I. Yatiqawixa mä jach’a amta, maynïri estadonaqullqimpiamparapataphuqhawiwa, ukjamaraki obligación indeclinable de sostenerla, garantizarla ukjamaraki gestionarla ukjamawa.

II. Estado ukampi taqi jaqinakampixa yatiqawinxa regular alternativa ukjamaraki especial, superior ukanakanxa tuicion plena ukanipxiwa. Sistema yatiqawixa thakhiparjamawa mayaki mayachasisa nayraru saranti.

III. Yatichawixa inakiqatiqawi,qullqimpiyatiqawi ukatxa jay sirinakampi yatiqawi ukanakata utt’ayatawa.

78 Kamachi.

I. Yatiqawix mayaki taqinitaki, democrática, participativa, comunitaria, descolonizadora, aski ukjamawa.

II. Yatiqawix intracultural, intercultural, plurilingüe ukjamawa.

III. Taqiyatiqawixa,educaciónabierta,humanista, científica, técnica ukjamaraki tecnológico, revolucionaria, critica ukjamaraki solidaria ukjama wakt’ayatawa.

42 MACHAQA TAYKA KAMACHI

IV. El Estado garantiza la educación vocacional y la enseñanza técnica humanística, para hombres y mujeres, relacionada con la vida, el trabajo y el desarrollo productivo.

Artículo 79. La educación fomentará el civismo, el diálogo intercultural y los valores ético morales. Los valores incorporarán la equidad de género, la no diferencia de roles, la no violencia y la vigencia plena de los derechos humanos.

Artículo 80.

I. La educación tendrá como objetivo la formación integral de las personas y el fortalecimiento de la conciencia social crítica en la vida y para la vida. La educación estará orientadaa la formación individualycolectiva; al desarrollo de competencias, aptitudes y habilidades físicas e intelectuales que vincule la teoría con la práctica productiva; a la conservación y protección del medio ambiente, la biodiversidad y el territorio para el vivir bien. Su regulación y cumplimiento serán establecidos por la ley.

II. La educación contribuirá al fortalecimiento de la unidad e identidad de todas y todos como parte del Estado Plurinacional, así como a la identidad y desarrollo cultural de los miembros de cada nación o pueblo indígena originario campesino, y al entendimiento y enriquecimiento intercultural dentro del Estado.

IV. Warminakampi chachanakampitakixa j akawipar jama, wisawimpi nayrar sartawitakixa educacional vocacional ukjamaraki enseñanza técnica humanística ukjamawa ch’amañchi.

79 Kamachi. Yatiqawixa civismo, diálogo intercultural ukjamaraki valores éticos morales ch’amanchani. Valores ukanxa equidad de genero, la no diferencia de roles, la no violencia ukjamaraki vigencia de derechos humanos ukanakaniwa.

80 Kamachi.

I. Yatiqawixaformacion integralde laspersonas ukjamaraki Fortalecimiento de la conciencia social jakawina jakawitaki amtawinakaniwa. Yatiqawixasapaukjamarakiqutujaqinakataki, desarrollo de competencias, aptitudes ukjamarakihabilidadesfisicase intelectuales, qillqatana ukjamaraki lurawina ukampi mayachata, aka pacha aski uñjañataki, taqi jakiri yänakampi aski qamañataki ukjamañapawa.Uñaqawipasaphuqhawipasa kamachi tuqiwa wakiyatani.

II. Yatiqawixa taqiniruwa estado plurinacional uka taypina identidad ukjamaraki desarrollo cultural sapaqata nacion o pueblo indígena originario campesino ukanakaruxa askina yäqasiñataki nayraru ch’amañchasawa yanapañapa.

43CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 81.

I. La educación es obligatoria hasta el bachillerato.

II. La educación fiscal es gratuita en todos sus niveles hasta el superior.

III. A la culminación de los estudios del nivel secundario se otorgará el diploma de bachiller, con carácter gratuito e inmediato.

Artículo 82.

I. El Estado garantizará el acceso a la educación y la permanencia de todas las ciudadanasy losciudadanosencondiciones de plena igualdad.

II. El Estado apoyará con prioridad a los estudiantes con menos posibilidades económicas para que accedan a los diferentes niveles del sistema educativo, medianterecursoseconómicos,programasde alimentación,vestimenta, transporte,material escolar;yenáreasdispersas,conresidencias estudiantiles, de acuerdo con la ley.

III. Se estimulará con becas a estudiantes de excelente aprovechamiento en todos los nivelesdelsistemaeducativo.Todaniña,niño y adolescente con talento natural destacado tienederechoaseratendidoeducativamente con métodos de formación y aprendizaje que le permitan el mayor desarrollo de sus aptitudes y destrezas.

Artículo 83. Se reconoce y garantiza la participaciónsocial, laparticipación comunitariay de los padres de familia en el sistema educativo, mediante organismos representativos en todos losnivelesdelEstadoyen lasnacionesypueblos indígenaoriginariocampesinos.Sucomposición y atribuciones estarán establecidas en la ley.

81 Kamachi.

I. Yat iqawinxa taq in iwa bachi l lerato tukuyapxañapa.

II. Ya t i q a w i x a k u n a y m a n a n i v e l e s ukanakanxa jani chani churasawa jach’a yatiñutanakankama yatiqañawa.

III. Bachiller tukuyasaxa título de bachiller apsuñaxa mäki jani chanini inakiwa apsuñani.

82 Kamachi.

I . Estado ukaxa taqi chacha warmi markachirinakatakixa pachpa yatiqawi jach’añchayi.

II. Estado ukaxa kamachi tuqiwa pisinkiri yatiqirinakatakixa kunaymana yanapa taqi niveles ukanakatakixa qullqimpi manq’añampi, material escolar isimpi, k’añaskumpi, material escolarampi jaya jayana qamasiritakixa qamaña utampi kamachi tuqiwa yanapani.

III.Becas ukampiwa aski yatiqirinakaruxa yanapatani. Taqi imilla wawa, yuqalla Wawa q’axulla chuymapata misturi yatiwinakapaxa askinjamawa kunaymana yaqha thakhinakampixa jach’añchayatani.

83 Kamachi. Yatiqawinxa taqi jaqiwa, awki taykanaka naciones y pueblos indigena originario campesinos p’iqiñchirinakapa taypiwa ch’amañchasina chikañchasipxarakispa. Kamachi tuqiwa chikañchasiwinakapaxa wakt’ayatarakini.

44 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 84. El Estado y la sociedad tienen el deber de erradicar el analfabetismo a través de programas acordes con la realidad cultural y lingüística de la población.

Artículo 85. El Estado promoverá y garantizará la educación permanente de niñas, niños y adolescentes con discapacidad, o con talentos extraordinarios en el aprendizaje, bajo la misma estructura, principios y valores del sistema educativo, y establecerá una organización y desarrollo curricular especial.

Artículo 86. En los centros educativos se reconoceráygarantizará la libertaddeconciencia y de fe y de la enseñanza de religión, así como la espiritualidadde lasnacionesypueblos indígena originario campesinos, y se fomentará el respeto y la convivencia mutua entre las personas con diversas opciones religiosas, sin imposición dogmática. En estos centros no se discriminará en la aceptación y permanencia de las alumnas y los alumnos por su opción religiosa.

Artículo 87. Se reconoce y respeta el funcio- namiento de unidades educativas de convenio con fines de servicio social, con acceso libre y sin fines de lucro, que deberán funcionar bajo la tuición de las autoridades públicas, respetando el derecho de administración de entidades religiosas sobre dichas unidades educativas, sin perjuicio de lo establecido en disposiciones nacionales, y se regirán por las mismas normas, políticas, planes y programas del sistema educativo.

84 Kamach i . Es tado ukamp i t aq i markachirinakampiwa chikt’atawa jani ullaña qillqañxa wasaru aski amtawinakampi sarawi tuqi aru tuqi tukjapxarakispa.

85 Kamachi. Estado ukaxa imilla, yuqalla q’axulla janchita usutanakatakixa jach’a amta yatiqawirjama yatiqañanaka jach’añchañataki wakiyarakini.

86 Kamachi. Yatiqaña utanakanxa iyawsañaxa kunaymana naciones y pueblos indigena originario ukanakana iyawsawipa yäqasa jach’añchayatarak in i jan i j isk ’achasa munkiri jan munkirixa janiwa walikiti taqi ukanakawa ch’amañchayatani. Uka yatiqaña utanakaruxa janiw kunayman iyawsañana chikañchasiñaxa imilla yuqalla yatiqirinakaruxa jisk’achatakaspati.

87 Kamachi. Yatiqaña utanakaxa convenio jaqitaki aski amtampi jani juk’uchasiñampi chikachasirinakaxa jani p’iqiñchirianaka utt’ayatarjamawareligiosas / religiososkunamati thakhinakaxa yatiqawinakasa wakt’ayätaki ukjamarjamawa yäqata.

45CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 88.

I. Se reconoce y respeta el funcionamiento de unidades educativas privadas, en todos los niveles y modalidades, éstas se regirán por laspolíticas,planes,programasyautoridades del sistema educativo. El Estado garantiza su funcionamiento previa verificación de las condiciones y cumplimiento de los requisitos establecidos por la ley.

II. Serespetaelderechode lasmadresypadres a elegir la educación que convenga para sus hijas e hijos.

Artículo 89. El seguimiento, la medición, evaluaciónyacreditaciónde lacalidadeducativa en todo el sistema educativo, estará a cargo de una institución pública, técnica especializada, independiente del Ministerio del ramo. Su composicióny funcionamientoserádeterminado por la ley.

Artículo 90.

I. El Estado reconocerá la vigencia de institutosdeformaciónhumanística, técnicay tecnológica, en los niveles medio y superior, previo cumplimiento de las condiciones y requisitos establecidos en la ley.

II. El Estado promoverá la formación técnica, tecnológica, productiva,artísticay lingüística, a través de institutos técnicos.

III. El Estado, a través del sistema educativo, promoverá la creación y organización de programaseducativosadistanciaypopulares no escolarizados, con el objetivo de elevar el nivel cultural y desarrollar la conciencia plurinacional del pueblo.

88 Kamachi.

I. Qillqampi yatichasina yatiqaña utanakaxa kunaymana thakhinakapanxa kunjamati wakiyataki ukjamarjamawa yatiqawi yatichawinakaxa utt’ayatakiukjamarjamawa phuqawipxa ch’amañcharakini.

II. Awki taykanakana amparanakapana chhijllaña wawa yatichasiwinxa ukaxa yäqatawa.

89 Kamachi. Aski yatiqawi yatichawixa mä institución publica, tecnica especializada uka tuqiwa uñakipatarakini utnuqawipaxa sarantawipaxa kamachi tuqiwa wakiyatarakini.

90 Kamachi.

I. Estado ukaxa intitucion de formacion humanistica, tecnica ukjamaraki tecnología kunaymana thakhipanxakamachiutt’ayataki ukjamarjamawa uñt’atapxani.

II. Estado ukaxa formación técnica ukjamaraki tecnología, productiva, artistica ukjamaraki lingüísticaukanakaxa kunaymana institutos técnicos tuqiwa ch’amancharakini.

III. Estado ukaxa yatichawi taypiwakunaymana yatiqawi yatichawinaka jayanayatintañataki, jani yatiqaña utaru sasa yatintañatakiwa sarawinaka taqi marka taypina nayraru sarantañapataki ch’amañcharakini.

46 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN II EDUCACIÓN SUPERIOR

Artículo 91.

I. La educación superior desarrolla procesos de formación profesional, de generación y divulgación de conocimientos orientados al desarrollo integral de la sociedad, para lo cual tomará en cuenta los conocimientos universales y los saberes colectivos de las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

II. La educación superior es intracultural, intercultural y plurilingüe, y tiene por misión la formación integral de recur- sos humanos con alta calificación y competencia profesional; desarrollar procesos de investigación científica para resolver problemas de la base productiva y de su entorno social; promover políticas de extensión e interacción social para fortalecer la diversidad científica, cultural y lingüística; participar junto a su pueblo en todos los procesos de liberación social, para construir una sociedad con mayor equidad y justicia social.

III. La educación superior está conformada por las universidades, las escuelas superiores de formación docente, y los institutos técnicos, tecnológicos y artísticos, fiscales y privados.

PAYÏRI T’AQXTA JACH’A YATIQAWI

91 Kamachi.

I. Jach’a yatiñutaxa yatxatata mistutanakata, yatxatata uñanchayañataki markachiri nayraru sartañapatakiwa laqañchayasiraki, uka taypinxa taqiyatiña,nacionesukjamaraki pueblos indígena originario campesinos yatiñanakapawa chikañchasirakini.

II. Jach’a yatiñutaxa yatiqawixa intracultural, plurilingüe ukjamawa, ukampirus, aski marchirinaka utnuqayañatakixa wali yatxatata jaqinaka, kunaymana thakhi yatxatawinakampi yatxatiri markachirinaka aski yänaka lurasa; aski jach’a amtawinaka kunaymana aru , sarawa yatxawi jach’añchayaña, aski taripawi chikañchasa markachiri qhispiyañataki markachirina thakhipana chikañchasisa ukanaka amtawiniwa.

III. Jach’a yatiñutana yatxatawixa jach’a yatiñutanakata, escuelas superiores de formaciondedocentey los institutos técnicos tecnológicos y artísticos fiscales y privadas ukanakata utt’ayatawa.

47CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 92.

I. Lasuniversidadespúblicassonautónomase iguales en jerarquía. La autonomía consiste en la libre administración de sus recursos; el nombramiento de sus autoridades, su personal docente y administrativo; la elaboración y aprobación de sus estatutos, planes de estudio y presupuestos anuales; y la aceptación de legados y donaciones, así como la celebración de contratos, para realizar sus fines y sostener y perfeccionar sus institutosy facultades.Lasuniversidades públicas podrán negociar empréstitos con garantía de sus bienes y recursos, previa aprobación legislativa.

II. Las universidades públicas constituirán, en ejercicio de su autonomía, la Universidad Boliviana, que coordinará y programará sus fines y funciones mediante un organismo central, deacuerdoconunplandedesarrollo universitario.

III. Las universidades públicas estarán autorizadas para extender diplomas académicos y títulos profesionales con validez en todo el Estado.

Artículo 93.

I. Lasuniversidadespúblicasseránobligatoria y suficientemente subvencionadas por el Estado, independientementedesusrecursos departamentales, municipales y propios, creados o por crearse.

II. Las universidades públicas, en el marco de sus estatutos, establecerán los mecanismos departicipaciónsocialdecarácterconsultivo, de coordinación y asesoramiento.

92 Kamachi.

I. Universidades públicas privadas ukanakaxa pachpa yaqawinipxiwa. Autonomia ukaxa pachpankirinaka qullqisa apnaqata; p ’ iq inch i r inaka ta pachpank i r inaka yatichirinaka yanapirinaka chhijllata; kamachinakapasa yatiqawi amtasa marataki yanaka ist’awisa yanapawinaka katuqawisa nayraru ch’amanchañatakixa ukjama sañ muni. Universidades publicas nayraru sartawipaxa kunjamati utt’ayataki ukjamarjamawa aruskipataspa.

II. Universidades publ icas ukanakaxa qhispita amtawiparjamaxa universidad Boliviana utt’ayasiraki; jach’a amtawinakxa phuqawinakxa mä organismo central tuqiwa mä plan de desarrollo universitario utt’ayasawa wakichiyataraki.

III. Universidades públicas ukanakaxa yatiqa chimpunakawasañanidiplomasacademicas, titulos profesionales estado tuqiwa yaqata luqtatarakini.

93 Kamachi.

I. Universidades públicas ukanakaxa estado tuqiwa munasa jani munasa qullqixa jani pachpa qullqipa, municipio, departamental qullqita churatarakini.

II. Universidades publ icas ukanakaxa kamachinakaparjamawa mecanismos de participacion social de carácter consultivo, de coordinación ukjamaraki asesoramiento wakt’ayarakini.

48 MACHAQA TAYKA KAMACHI

III. Las universidades públicas establecerán mecanismos de rendición de cuentas y transparencia en el uso de sus recursos, a travésdelapresentacióndeestadosfinancieros a la Asamblea Plurinacional Legislativa, a la Contraloría General y al Órgano Ejecutivo.

IV. Las universidades públicas, en el marco de sus estatutos, establecerán programas de desconcentración académica y de interculturalidad, de acuerdo a las necesidades del Estado y de las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

V. El Estado, en coordinación con las universidades públicas, promoverá en áreas rurales la creación y el funcionamiento de universidades e institutos comunitarios pluriculturales, asegurando la participación social.Laaperturayfuncionamientodedichas universidades responderáa lasnecesidades del fortalecimiento productivo de la región, en función de sus potencialidades.

Artículo 94.

I. Lasuniversidadesprivadasseregiránpor las políticas, planes, programas y autoridades del sistema educativo. Su funcionamiento será autorizado mediante decreto supremo, previa verificación del cumplimiento de las condiciones y requisitos establecidos por la ley.

II. Las universidades privadas estarán auto- rizadas para expedir diplomas académicos. Los títulos profesionales con validez en todo el país serán otorgados por el Estado.

III. Universidades públ icas ukanakaxa kunaymana qullqi irtata tukjatanakxa qhanatwa estado plurinal legislativo, contraloría general ukjamaraki organo ejecutivo ukanakaru thakhiparjama yatiyaña utt’ayarakini.

IV. Universidades públ icas ukanakaxa kamachinakaprjamawa programas de desconcentración academica ukjamaraki interculturalidad estado, naciones y pueblos indígenas originario campesinos ukanaka mayiwinakaparjamawa yatiqawinaka utt’ayarakini.

V. Estado ukaxa universidades públicas ukanakampi chikañchasisaxa pata tuq inakanxa creac ión uk jamarak i funcionamiento de universidades e institutos comunitarios pluriculturales ukjamanakawa markachirimpi chikt’ata utnuqayarakispa. Ukjama utnuqawinakatxa markachirinamayiwiparjamawalurawi tuqiwa ch’amañcharakini.

94 Kamachi.

I. Universidadesprivadasukanakaxakunjamati politicas,planes,programasp’iqiñchirinakaxa yatiqawina utt’ayataki ukjamarjamawa chikañchasipxañapa. Sarxaruwipaxa kamachi tuqiwa taqi yatiqanakata yänaka uñakipasawa jaya satarakini.

II. Universidadesprivadasukanakaxadiplomas academicas churañatakixa jaya satarakiwa, títulos profesionales Bolivia marrana yäqatakxa estadowa luqtaraki.

49CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. En las universidades privadas, para la obtención de los diplomas académicos en todas las modalidades de titulación, se conformarán tribunales examinadores, que estarán integrados por docentes titulares, nombrados por las universidades públicas, en las condiciones establecidas por la ley. El Estadonosubvencionaráa lasuniversidades privadas.

Artículo 95.

I. Las universidades deberán crear y sostener centros interculturales de formación y capacitación técnica y cultural, de acceso libre al pueblo, en concordancia con los principios y fines del sistema educativo.

II. Las universidades deberán implementar programasparalarecuperación,preservación, desarrollo, aprendizaje y divulgación de las diferentes lenguasde lasnacionesypueblos indígena originario campesinos.

III. Las universidades promoverán centros de generación de unidades productivas, en coordinación con las iniciativas productivas comunitarias, públicas y privadas.

Artículo 96.

I. Es responsabilidad del Estado la formación y capacitación docente para el magisterio público, a través de escuelas superiores de formación. La formación de docentes será única, fiscal, gratuita, intracultural, intercultural, plurilingüe, científica y productiva,ysedesarrollaráconcompromiso social y vocación de servicio.

III. Universidadesprivadasukanakaxa,diplomas académicas katuqañatakixa tribunal de examinadores utt’ayata tuqiwa docentes titularesuniversidadespublicastuqitakamachi utt’ayatarjamawawakt’ayasirakini.Estadoxa universidadesprivadasukanakatakixa janiwa qullqi wakiykaniti.

95 Kamachi.

I. Univers idades ukanakaxa centros interculturales de formacion ukjamaraki capac i tac ion técn i ca uk jamarak i cultural inaki markachiritaki yatiqawina amtawinakapar jamawa uñs tayasa wakichapxañapa.

II. Universidades ukanakaxa naciones ukjamaraki pueblos indígena originario campesinos ukanakana arunakapwa wakichawinaka taqi tuqiru yatiyasa, jach’añchayasa, waqaychasa, amthapisa waqaychapxañapa.

III. Universidades ukanakaxa centros de generacion de unidades productivas ukanakwa in ic ia t ivas product ivas comunicativas, publicas ukjamaraki pr ivadas ukanakampi chikachasisa ch’amachapxañapa.

96 Kamachi.

I. Estado ukawa yatichirinakxa institutos superiores de formacion tuqi wakiyarakini. Wakichawixa mayaki taqi jaqinakaru chiqa yatichawimpiwa sarxaruñapa fiscal gratuito intracultural, intercultural, plurilingüe, cientifica ukjamaraki productiva ukjamawa.

50 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. Los docentes del magisterio deberán participar en procesos de actualización y capacitación pedagógica continua.

III. Se garantiza la carrera docente y la inamovilidad del personal docente del magisterio,conformecon la ley.Losdocentes gozarán de un salario digno.

Artículo 97. La formación post-gradual en sus diferentes niveles tendrá como misión fundamental la cualificación de profesionales en diferentes áreas, a través de procesos de investigación científica y generación de conocimientos vinculados con la realidad, para coadyuvar con el desarrollo integral de la sociedad. La formación post-gradual será coordinada por una instancia conformada por las universidades del sistema educativo, de acuerdo con la ley.

SECCIÓN III CULTURAS

Artículo 98.

I. La diversidad cultural constituye la base esencialdelEstadoPlurinacionalComunitario. La interculturalidad es el instrumento para la cohesión y la convivencia armónica y equilibrada entre todos los pueblos y naciones. La interculturalidad tendrá lugar con respeto a las diferencias y en igualdad de condiciones.

II. El Estado asumirá como fortaleza la existencia de culturas indígena originario campesinas, depositarias de saberes, conocimientos, valores, espiritualidades y cosmovisiones.

II. Yat ichi r inakaxa kunaymana j ichha yatxatawina yatiqawinakampiwa sapa kuti wakichasipxañapa.

III. Yatichirita irnaqawinxa janiwa kamachinaka tuq i xa inak i j aqumuku takaspa t i . Yatichirinakaxa aski payllawinipxañapawa.

97Kamachi.Postgradualyatiqawixakunaymana nivelesukanakanxakunaymanaareasukanakata askiyatxatatanakawakunaymanayatxatawinaka markachiri jach’añchayañatakiwa utt’ayataraki. Post - gradual yatiqawixa kunaymana instancia, universidadtaypiwauniversidadtaypiwakamachi tuqiwa chikañchasitarakini.

KIMSÏRI T’AQXTA SARAWINAKA

98 Kamachi.

I. Kunaymana sarawinakata es tado pluricultural comunitario ukaxa utt’ayatawa. Intercultaridad ukaxa askina taqi markanaka yaqawina taqi markanakana mayachawiwa. Interculturalidadukaxakunaymanatapachpa jakawinirjama utt’ayatawa.

II. Estado ukaxa kunaymana sarawinaka indígena originario campesino utt’ayata- nakapxa amuyuwinakapa, yatiwinakapa, valores, espiritualidadespacha uñjawipxa taqi ukanakawa ch’amañcharakini.

51CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III.Será responsabilidad fundamentaldelEstado preservar, desarrollar, proteger y difundir las culturas existentes en el país.

Artículo 99.

I. El patrimonio cultural del pueblo boliviano es inalienable, inembargable e imprescriptible. Los recursos económicos que generen se regularán por la ley, para atender prioritariamente a su conservación, preservación y promoción.

II. El Estado garantizará el registro, protección, restauración, recuperación, revitalización, enriquecimiento, promoción y difusión de su patrimonio cultural, de acuerdo con la ley.

III. La riqueza natural, arqueológica, paleonto- lógica,histórica,documental, y laprocedente del culto religiosoydel folklore,espatrimonio cultural del pueblo boliviano, de acuerdo con la ley.

Artículo 100.

I. Es patrimonio de las naciones y pueblos indígena originario campesinos las cosmovisiones, los mitos, la historia oral, las danzas, las prácticas culturales, los conocimientosylastecnologíastradicionales. Este patrimonio forma parte de la expresión e identidad del Estado.

II. El Estado protegerá los saberes y los conocimientos mediante el registro de la propiedad intelectual que salvaguarde los derechos intangibles de las naciones y pueblos indígena originario campesinas y las comunidades interculturales y afro- bolivianas.

III. Estado ukanataqisarawinakwawaqaychaña, sarantayana jark’aqaña, uñañchayaña amparapankarakiniwa.

99 Kamachi.

I. Aka marrana patrimonio cultural ukaxa inalienable inembargable e emprescriptible ukjamawa. Qullqi jalaqtanakaxa ukjamaraki ask i uñaqañatak i waqaychawixa , uñañchawixa kamachi tuqiwa uñjatani.

II. Estadoxakamachituqiwaregistro,promocion, restauración, recuperacion, revitalizacion, enrequesimiento, promocion difucion de su patrimonio ch’amañcharakini.

III. Riquezanatural,arquiologica,paleontología, hortorica,documentalukjamarakipracedente del culto religioso ukjmaraki folklore, ukanakaxa patrimonio cultural del pueblo boliviano ukanakaxa kamachi tuquwa uñt’atani.

100 Kamachi.

I. Cosmovisiones, mitos, historia oral, danzas, practicas culturales, conocimientos ukjamaraki tecnologías tradiciones ukanaka patrimonio cultural ukjama uñt’atawa. Uka patrimonio ukaxa expresión e identidad del estado taypinkiwa.

II. Estado ukaxa naciones ukjamaraki pueblos indígena originario campesinos interculturales ukjamaraki afro boliviano ukanakasaberes,conocimientostaqiukanaka waqaychirinakaruxa jark’aqawiwa.

52 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 101. Las manifestaciones del arte y las industrias populares, en su componente intangible, gozarán de especial protección del Estado.Asimismo,disfrutarándeestaprotección los sitios y actividades declarados patrimonio cultural de la humanidad, en su componente tangible e intangible.

Artículo 102. El Estado registrará y protegerá la propiedad intelectual, individual y colectiva de las obras y descubrimientos de los autores, artistas, compositores, inventores y científicos, en las condiciones que determine la ley.

SECCIÓN IV CIENCIA, TECNOLOGÍA E

INVESTIGACIÓN

Artículo 103.

I. El Estado garantizará el desarrollo de la ciencia y la investigación científica, técnica y tecnológica en beneficio del interés general. Se destinarán los recursos necesarios y se creará el sistema estatal de ciencia y tecnología.

II. El Estado asumirá como política la implementación de estrategias para incorporar el conocimiento y aplicación de nuevas tecnologías de información y comunicación.

101 Kamachi. Manifestaciones del arte e industrias populares ukanakaxa estado taypiwa jani walinakata jark’aqata ch’amañchataniwa. Ukjmaraki sitios ukjamaraki actividades declarados patrimonio cultural de la humanidad en su componente tangible e intangible ukanakaxa jark’aqatapxarakiniwa.

102 Kamachi. Estado ukaxa kamachi tuqiwa inventores ukjamaraki cientificos, compositores, artistas, panka machaqa uñstayatanakata mä jaqita, walja jaqinakata propiedad intelectual uka uñaqani jark’aqarakini.

PUSÏRI T’AQXTA MACHAQATA, JICHHA YATXATAWI

103 Kamachi.

I. Estado ukaxa markachir i tak i aski jach’añchawicienciaukjamarakiinvestigación cientifica, tecnica ukjamaraki tecnologica jach’añchayarakini. Estadoxa qullqimpiwa ciencia ukjamaraki tecnología chijnuqawipa yanaparakini.

II. Estado ukaxa politica de emplementacion de estrategias machaqa yatxatawinaka yatiyañampiwa ch’amañchañapa.

53CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. El Estado, las universidades, las empresas productivasydeserviciopúblicasyprivadas, y las naciones y pueblos indígena originario campesinos, desarrollarán y coordinarán procesos de investigación, innovación, promoción, divulgación, aplicación y transferencia de ciencia y tecnología para fortalecer la base productiva e impulsar el desarrollo integralde lasociedad,deacuerdo con la ley.

SECCIÓN V DEPORTE Y RECREACIÓN

Artículo 104. Toda persona tiene derecho al deporte, a la cultura física y a la recreación. El Estado garantiza el acceso al deporte sin distincióndegénero, idioma, religión,orientación política, ubicación territorial, pertenencia social, cultural o de cualquier otra índole.

Artículo 105. El Estado promoverá, mediante políticasdeeducación, recreaciónysaludpública, el desarrollo de la cultura física y de la práctica deportiva en sus niveles preventivo, recreativo, formativo y competitivo, con especial atención a las personas con discapacidad. El Estado garantizará losmediosy losrecursoseconómicos necesarios para su efectividad.

CAPÍTULO SÉPTIMO COMUNICACIÓN SOCIAL

Artículo 106.

I. El Estado garantiza el derecho a la comu- nicación y el derecho a la información.

III. Estado ukaxa, universidades, empresas produc t ivas uk jamarak i serv ic ios publicas ukjamaraki privadas, naciones ukjamaraki pueblos indígena originario ukanakaxa taqi ukanakaxa yatxatawimpi, uñanchawimpi yatiyawimpi taqi ukanaka ch’amañchañatakiwa kamachi tuqi mayachasisa ch’amañchapxañapa.

PHISQÏRI T’AQXTA ANATAWI UKJAMARAKI

K’UCHIRAWI

104 Kamachi. Taqi jaqiwa deporte, cultura fisica ukjamaraki ukanakawa derechoni. Estadoxa genero, idioma, religión, orientación, politica, ubicación, territorial, pertenencia social, cultura yaqhanakampita jani jisk’achasawa ch’amanchani.

105 Kamachi. Estado ukaxa politicas de educacion, recreacion ukjamaraki salud publica, desarrollo a la cultura fisica ukjamaraki practica deportivakunaymanaatipasiwinakanajuk’ampisa janchita usutanaru ch’amañcharakini. Estadoxa qullqimpi phuqawitakixa yanapani.

PAQALLQU JALJTA JAQI YATIYAWI

106 Kamachi.

I. Estadoukaxaderechoyatiyasiwiruyatiyañaru ch’amañchi.

54 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. El Estado garantiza a las bolivianas y los bolivianos el derecho a la libertad de expresión, de opinión y de información, a la rectificación y a la réplica, y el derecho a emitir libremente las ideas por cualquier medio de difusión, sin censura previa.

III. El Estado garantiza a las trabajadoras y los trabajadores de la prensa, la libertad de expresión, el derecho a la comunicación y a la información.

IV. Se reconoce la cláusula de conciencia de los trabajadores de la información.

Artículo 107.

I. Los medios de comunicación social deberán contribuir a la promoción de los valores éticos, morales y cívicos de las diferentes culturasdelpaís, con laproducciónydifusión de programas educativos plurilingües y en lenguaje alternativo para discapacitados.

II. La información y las opiniones emitidas a través de los medios de comunicación social deben respetar los principios de veracidad y responsabilidad. Estos principios se ejercerán mediante las normas de ética y de autorregulación de las organizaciones de periodistas y medios de comunicación y su ley.

III. Losmediosdecomunicaciónsocialnopodrán conformar, de manera directa o indirecta, monopolios u oligopolios.

IV. El Estado apoyará la creación de medios de comunicación comunitarios en igualdad de condiciones y oportunidades.

II. E s t a d o u k a x a c h a c h a w a r m i markachirinakaruxa derecho arsuwi, lup’iwi arsuñana, yatiyawi ch’iqarst’ayaña kutkatasiña kunaymana yatiqasina tuqiwa ch’amañcharaki.

III. Estado ukaxa chacha warmi prensa ukana irnaqirinakaruxalibertad,derecho yatiyañana yatiyawina ch’amañchi.

IV. Claúsula de conciencia yatiyawina irnaqirinakaxa uñt’atarakiwa.

107 Kamachi.

I. Yawiyawimarkaruyatiyirinakaxakunaymana yätiyawinaka taypixavaloreseticos,morales ukjamaraki civicos uñt’ayañampiwa kunaymanaarunakataaski yatiyawinakampi yatiyasawa phuqhapxañapa.

II. Yatiyawimpiarsutaamuyunakampixamedios de comunicación social tuqixa chiqa amta amuyunaka arsutanakaxa yäqatañapawa. Ukaamtanakaxanormasdeeticaukjamaraki autoregularios qutuchata periodistas tuqiwa kamachi tuqi phuqhayatarakini.

III. Medios de comunicación social ukanakaxa janiwa directa jan ukax indirecta ukjamata monopolios u oligopolios ukjamanakax utt’askaspati.

IV. Estado ukaxa medios de comunicación comunicat ivos jani j isk’achatanaka uñstawiparuwa ch’amañcharakini.

55CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

TÍTULO III DEBERES

Artículo 108. Son deberes de las bolivianas y los bolivianos:

1. Conocer, cumplir y hacer cumplir la Constitución y las leyes

2. Conocer,respetarypromoverlosderechos reconocidos en la Constitución.

3. Promover y difundir la práctica de los valores y principios que proclama la Constitución.

4. Defender, promover y contribuir al derecho a la paz y fomentar la cultura de paz.

5. Trabajar, según su capacidad física e intelectual, en actividades lícitas y socialmente útiles.

6. Formarse en el sistema educativo hasta el bachillerato.

7. Tributar en proporción a su capacidad económica, conforme con la ley.

8. Denunciar y combatir todos los actos de corrupción.

9. Asistir, alimentar y educar a las hijas e hijos.

10. Asistir, proteger y socorrer a sus ascendientes.

11. Socorrer con todo el apoyo necesario, en casos de desastres naturales y otras contingencias.

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI PHUQAWINAKA

108 Kamachi. Chacha warmi markachirinakana phuqhawinakapawa:

1. Tayka machaqa kamachi uñt’aña, phuqhaña, phuqhayaña.

2. Tayka machaqa kamachina derechos u ñ t ’ a t a n a k a u ñ t ’ a ñ a , y a q a ñ a waqaychaña.

3. Prácticadevaloresukjamarakiprincipios tayka kamachirjama waqaychaña yatiyaña.

4. Derecho de la paz fomentar la cultura de paz jark’aña, waqaychaña, yanapaña.

5. Sapa mayn ina ch ’amapar jama lup’ iwipar jama aski lurawinaka markachirinakataki irnaqaña.

6. Taqi markachiriwa bachil lerkama yatiqañapa.

7. Qullqi irst’asitaparjamawakamachirjama tributañapa.

8. Jamasata qullqi chilltawi yatiyaña, ch’axwaña.

9. Yuqalla imil la wawaru yatiqaña, manq’ayaña, uñjaña.

10. Awki taykaru qhispiña, jark’aqaña, uñjaña.

11. Jani walt’awinakana, aka pachana jani walt’awinakata yanapasiwimpi qhispiyaña.

56 MACHAQA TAYKA KAMACHI

12. Prestarel serviciomilitar, obligatoriopara los varones.

13. Defender la unidad, la soberanía y la integridad territorial de Bolivia, y respetar sus símbolos y valores.

14. Resguardar, defender y proteger el patrimonio natural, económico y cultural de Bolivia.

15. Protegerydefenderlosrecursosnaturales y contribuir a su uso sustentable, para preservar los derechos de las futuras generaciones.

16. Proteger y defender un medio ambiente adecuado para el desarrollo de los seres vivos.

TÍTULO IV GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y

ACCIONES DE DEFENSA

CAPÍTULO PRIMERO GARANTÍAS JURISDICCIONALES

Artículo 109.

I. Todos los derechos reconocidos en la Constitución son directamente aplicables y gozan de iguales garantías para su protección.

II. Los derechos y sus garantías sólo podrán ser regulados por la ley.

12. Waynanakaxamunasa janimunasapalla pallata mayt’iri sarapxañapa.

13. Bolivia uraqi, soberania jark’ana, chimpunakapa, yäqaña.

14. Patrimonionatural,economicoukjamaraki cultural jark’aña tuwaña.

15. Recursos naturales ukjamaraki contri- buir a su uso sustentable qhipha markachirinakataki jark’aña tuwaña.

16. Medio ambiente aka pachana aski jakapxañapataki jark’aqaña tuwaña.

PUSÏRI UÑAÑCHAWI QAMAWINA JARK’AQAWINAKA

UKJAMARAKI TUWAQAÑA

NAYRÏRI JALJTA QAMAWINA JARK’AQAWINAKA

109 Kamachi.

I. Taqi tayka machaqa kamachina uñt’ata derechonakawa phuqhañataki pachpa garantias jark’aqawina ukanirakiwa.

II. Derechos ukjamaraki garantias ukanakaxa kamachi tuqiwa uñaqatani.

57CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 110.

I. Las personas que vulneren derechos constitucionales quedan sujetas a la jurisdicciónycompetenciade lasautoridades bolivianas.

II. La vu lnerac ión de los derechos constitucionales hace responsables a sus autores intelectuales y materiales.

III. Los atentados contra la seguridad personal hacenresponsablesasusautoresinmediatos, sinquepuedaservirlesdeexcusaelhaberlos cometido por orden superior.

Artículo 111. Los delitos de genocidio, de lesa humanidad, de traición a la patria, crímenes de guerra son imprescriptibles.

Artículo 112. Los delitos cometidos por servidores públicos que atenten contra el patrimonio del Estado y causen grave daño económico, son imprescriptibles y no admiten régimen de inmunidad.

Artículo 113.

I. La vulneración de los derechos concede a las víctimas el derecho a la indemnización, reparación y resarcimiento de daños y perjuicios en forma oportuna.

II. En caso de que el Estado sea condenado a la reparación patrimonial de daños y perjuicios, deberá interponer la acción de repetición contra la autoridad o servidor público responsable de la acción u omisión que provocó el daño.

110 Kamachi.

I. jaqinakatakixa kamachirjama utt’ayata derechonaka takichasipxani ukaxa jakawi pachpa markapanwa juchañchawixa marka p’iqiñchirinaka amparanakapankiwa.

II. Derechosconstitucionales takichasirinakaxa autores intelectuales ukjamaraki materiales ukjamarjamawa uñjatarakini.

III. Atentados contra seguridad personal l u r a w i n a k a p a x a m ä k i w a u k j a m a luririnakaruxa, inasa jiliripana amtapachispa juchañchatani.

111 Kamachi. Delitos genocidios de la humanidad de traccion a la patria ukjama jani wali luririnakaruxa juchañchawitxa janiwa qhisphipkaspati.

112 Kamachi. Servidores públicos jani wali lurasa patrimonio del estado ukaru qullqi tuqita jani walt’ayañaxa juchañchawitxa janiwa qhisphiphkaspati.

113 Kamachi.

I. Derechos takichañaxa jaqi masirusa taqi jani walt’awixa mäkiwa pacha apaqasitatxa kutiyatañapa.

II. Estado ukati condenata kutiyañataki uñjasispa ukjaxa p’iqiñchiri, servidor publico ukaruwa juchañchatarakispa.

58 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 114.

I. Queda prohibida toda forma de tortura, desaparición, confinamiento, coacción, exacción o cualquier forma de violencia física o moral. Las servidoras públicas y los servidores públicos o las autoridades públicas que las apliquen, instiguen o consientan, serán destituidas y destituidos, sin perjuicio de las sanciones determinadas por la ley.

II. Las declaraciones, acciones u omisiones obtenidasorealizadasmedianteelempleode tortura, coacción,exacciónocualquier forma de violencia, son nulas de pleno derecho.

Artículo 115.

I. Toda persona será protegida oportuna y efectivamente por los jueces y tribunales en el ejercicio de sus derechos e intereses legítimos.

II. El Estado garantiza el derecho al debido proceso, a la defensa y a una justicia plural, pronta, oportuna, gratuita, transparente y sin dilaciones.

Artículo 116.

I. Se garantiza la presunción de inocencia. Durante el proceso, en caso de duda sobre la norma aplicable, regirá la más favorable al imputado o procesado.

II. Cualquier sanción debe fundarse en una ley anterior al hecho punible.

114 Kamachi.

I. Nuwjawa, chhaqhawi, jayarst’awi, coacion janchiruwali jakawiru janiwalt’awixa juchawa. Servidoras,públicosmarkap’iqiñchirinakaxa jani wali amtayirinakaxa kamachi tuqiwa irnaqawipatxa jaqumukutarakispa.

II. Nuwawi, coacion, exacción yaqha jani walt’awi tuqi arsuyaña, lurayaña taqi ukanakaxa janiwa derechonipkiti.

115 Kamachi.

I. Taqi jaqiru yäparu taripiri p’iqiñchirinakatxa i r n a q a w i p a n x a d e r e c h o n a k a x a arxatatañapa.

II. Estadoxa chiqa taripawi, mäki, jani chanita, qhana uka derechonakwa qhananchi.

116 Kamachi.

I. Presuncióne inocenciach’amanchi.Taripawi thakhinxa payjtawinxa juchañchatatakjama wakisirakini.

II. Kawkiri juchañchawisa kamachi tuqirjama wayxatatañapawa.

59CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 117.

I. Ninguna persona puede ser condenada sin haber sido oída y juzgada previamente en un debido proceso. Nadie sufrirá sanción penal que no haya sido impuesta por autoridad judicial competente en sentencia ejecutoriada.

II. Nadie será procesado ni condenado más de unavezporelmismohecho.Larehabilitación en sus derechos restringidos será inmediata al cumplimiento de su condena.

III. No se impondrá sanción privativa de libertad por deudas u obligaciones patrimoniales, excepto en los casos establecidos por la ley.

Artículo 118.

I. Está prohibida la infamia, la muerte civil y el confinamiento.

II. La máxima sanción penal será de treinta años de privación de libertad, sin derecho a indulto.

III. El cumplimiento de las sanciones privativas de libertad y las medidas de seguridad están orientadas a la educación, habilitación e inserción social de los condenados, con respeto a sus derechos.

Artículo 119.

I. Las partes en conflicto gozarán de igualdad de oportunidades para ejercer durante el proceso las facultades y los derechos que les asistan, sea por la vía ordinaria o por la indígena originaria campesina.

117 Kamachi.

I. Janiwa khiti jaqisa ina ukjamaki jani taripawi thakhirjamaxa juchañchatakaspati. Janiwa khithi jaqisa jani taripiri p’iqiñchirinakaru yatiyasaxa juchañchatakaspati.

II. Janiwa khithisa mä juchataki sapa kutisa juchañchatakaspat i . Rehabi l i tación takichata derechonakaparuxa mäkiwa kutkatayataspa.

III. Janiwa sancion privativa de libertad por deudas u obligaciones patrimoniales ukanakatakixa janiwaphuqhappasatapinikiti, inasa kamachi tuqi wakisirakchispa.

118 Kamachi.

I. Infamia,muertecivilukjamarakiconfinamiento ukanakaxa juchañchatawa.

II. Juchaninakaxa kimsa tunka maranakawa jani derechoni taripataspa.

III. Taripawi phuqhirinakaxa aski amtani jaqi tukupxañapatakiwa yatichawi tuqi yanapatani.

119 Kamachi.

I. kawkirinakati, juchataypinkapkiukanakaruxa chikasawaderechonakaparjamaviaordinaria jani ukaxa indígena originaria campesina ukanakaruxa iñjatarakini.

60 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. Toda persona tiene derecho inviolable a la defensa. El Estado proporcionará a las personas denunciadas o imputadas una defensoraoundefensorgratuito,en loscasos en que éstas no cuenten con los recursos económicos necesarios.

Artículo 120.

I. Toda persona tiene derecho a ser oída por una autoridad jurisdiccional competente, independiente e imparcial, y no podrá ser juzgada por comisiones especiales ni sometidaaotrasautoridades jurisdiccionales que las establecidas con anterioridad al hecho de la causa.

II. Toda persona sometida a proceso debe ser juzgada en su idioma; excepcionalmente, de manera obligatoria, deberá ser asistida por traductora, traductor o intérprete.

Artículo 121.

I. En materia penal, ninguna persona podrá ser obligada a declarar contra sí misma, ni contrasusparientesconsanguíneoshastael cuarto grado o sus afines hasta el segundo grado.Elderechodeguardarsilencionoserá considerado como indicio de culpabilidad.

II. La víctima en un proceso penal podrá intervenir de acuerdo con la ley, y tendrá derecho a ser oída antes de cada decisión judicial.Encasodenocontarcon losrecursos económicos necesarios, deberá ser asistida gratuitamente por una abogada o abogado asignado por el Estado.

Artículo122.Sonnulos losactosde laspersonas que usurpen funciones que no les competen, así como los actos de las que ejercen jurisdicción o potestad que no emane de la ley.

II. Taqi jaqiwa jani walt’awitxa arxatasiñataki derechoni. Estadoxa juchanchi, jani juchaninakaruxa defensor del pueblo tuqiwa arxatasiñanxa jani chani mayisawa yanaparakini.

120 Kamachi.

I. Taqi jaqiwa markapana p’iqiñchirinakapata yäparu ist’atañataki, derechoniwa janiwa yaqha comisiones utt’ayatanaka pachpa markapana arsutaña wakiskiti.

II. Taqi jaqi juchanixa arupatawa juchañcha- tañapa; jani ukjamakchi ukjaxa aru jaqukipiri tuqiwa qhanañchatarakispa.

121 Kamachi.

I. Materia penal ukaxa janiwa khiti jaqisa jupa pachpa janiwalt’asiñataki,wilamasipatakisa cuarto grado janukax segundo grado de consanguineidad ukjakamawa munasa jani munasa arskaspati. Derecho jani arsuñatakixa jani juchaniwa satakaspati.

II. Juchani jaqixa kamachi tuqixa mayiwipaxa kamachirjamawawayxatatañapaukjamaraki sapa kut i seccion judicial ukanxa ist’atanakapawa. Jani qullqinikchi ukjaxa estadowa kamachinaka yatxatata inaki churarakispa.

122 Kamachi. Kunapachati mayni jaqixa jani lurañapa lurkiukjaxa inach’usawa luri, janirakiwa kamachi tuqisa wakiskarakiti.

61CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo123.La leysólodisponepara lovenidero yno tendráefecto retroactivo,exceptoenmateria laboral, cuando lo determine expresamente a favor de las trabajadoras y de los trabajadores; enmateriapenal, cuandobeneficiea la imputada o al imputado; en materia de corrupción, para investigar, procesar y sancionar los delitos cometidos por servidores públicos contra los intereses del Estado; y en el resto de los casos señalados por la Constitución.

Artículo 124.

I. Comete delito de traición a la patria la boliviana o el boliviano que incurra en los siguientes hechos:

1. Que tome armas contra su país, se ponga al servicio de estados extranjeros participantes, o entre en complicidad con el enemigo, en caso de guerra internacional contra Bolivia.

2. Que viole el régimen constitucional de recursos naturales.

3. Que atente contra la unidad del país.

II. Este delito merecerá la máxima sanción penal.

123Kamachi.Kamachixanayraxauñtawitakiwa inasa kunapachati irnaqawina irnaqirinakataki aski; materia penal juchaninakaru yanapañawa, qul lqi lunthatasiwina yatxatañatakispa juchañchañatakispa estadoru arxatañataki; yaqhanakana tayka machaqa kamachina uñañchayatarjama.

124 Kamachi.

I. Kawknirimarkachirichixa janiwalinakaBolivia marrana traicion luraspa ukjaxa aknirinaka:

1. Illapt’aña arma ukampi pachpa taqi markapataki anqa markankirinakampi chikañchasispa, ch’axwawinaka Bolivia marka t’unjañataki.

2. Akapachankiri yänaka jani waliru tukuyaspa.

3. Bolivia marka t’unjaña.

II. Akniri juchanakaxa taqi ch’amampiwa juchañchatañapawa.

62 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO SEGUNDO ACCIONES DE DEFENSA

SECCIÓN I ACCIÓN DE LIBERTAD

Artículo 125. Toda persona que considere que su vida está en peligro, que es ilegalmente perseguida, o que es indebidamente procesada o privada de libertad personal, podrá interponer Acción de Libertad y acudir, de manera oral o escrita, por sí o por cualquiera a su nombre y sin ningunaformalidadprocesal,antecualquier juezo tribunal competente en materia penal, y solicitará queseguardetutelaasuvida,ceselapersecución indebida,serestablezcanlasformalidadeslegales o se restituya su derecho a la libertad.

Artículo 126.

I. La autoridad judicial señalará de inmediato día y hora de la audiencia pública, la cual tendrá lugar dentro de las veinticuatro horas de interpuesta la acción, y dispondrá que la persona accionante sea conducida a su presencia o acudirá al lugar de la detención. Con dicha orden se practicará la citación, personal o por cédula, a la autoridad o a la persona denunciada, orden que será obedecida sin observación ni excusa, tanto por la autoridad o la persona denunciada como por los encargados de las cárceles o lugares de detención, sin que éstos, una vez citados, puedan desobedecer.

II. En ningún caso podrá suspenderse la audiencia. En ausencia del demandado, por inasistencia o abandono, se llevará a efecto en su rebeldía.

PAYÏRI JALJTA TUWAÑATA LURAWINAKA

NAYRÏRI TAQXTA QHISPITA LURAÑA

125 Kamachi. Taqi jaqitï arknaqata, jani walina jiqxataskchi jan juchanita taripata uñjaschispa ukjaxa qillqata jani ukaxa arsuta tuqiwa accion de libertad jiqxatañatakixa taripiri p’iqiñchirinakaruwa jakawipana libertad arknaqawi p’amp’achañatakixa mayt’aspa.

126 Kamachi.

I. Taripiri p’iqiñchirixa mäkiwa uru hora audiencia pública ukataki sañapa, pusi tunka pusini horanakatwa juchani jaqiruxa taripañaxa yatisispa. Uka ordenampixa jaqi chimpu tuqixa jawsataspawa, ukampixa janiwa khititsa jani wali uñjatakaspati taqiwa phuqhapxañapa.

II. Jan iwa kunak ipansa aud ienc iaxa qhipharkaspati. Juchanitixa jani ukankaspa uk jaxa juparu juchañchañatak ixa phuqasiskakispawa.

63CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. Conocidos los antecedentes y oídas las alegaciones, la autoridad judicial, obligatoriamente y bajo responsabilidad, dictará sentencia en la misma audiencia. La sentencia podrá ordenar la tutela de la vida, la restitución del derecho a la libertad, la reparación de los defectos legales, el cese de la persecución indebida o la remisión del caso al juez competente. En todos los casos, laspartesquedaránnotificadascon la lectura de la sentencia.

IV. Elfallojudicialseráejecutadoinmediatamente. Sin perjuicio de ello, la decisión se elevará en revisión, de oficio, ante el Tribunal ConstitucionalPlurinacional,enelplazodelas veinticuatro horas siguientes a su emisión.

Artículo 127.

I. Losservidorespúblicosopersonasparticulares que resistan las decisiones judiciales en los casos previstos por esta acción, serán remitidos por orden de la autoridad que conocióde laacciónanteelMinisterioPúblico para su procesamiento penal por atentado contra las garantías constitucionales.

II. La autoridad judicial que no proceda conforme con lo dispuesto por este artículo quedará sujeta a sanción, de acuerdo con la Constitución y la ley.

III. Yatitarjamaxa, ist’atarjamaxa p’iqiñchiri taripirixa wali amuyasawa sentencia pachpa audiencia ukanawa luqtañapa. Sentenciaxa tutela de la vida, restitucion del derecho a la libertad, reparacion de los defectos legales, el derecho el cese de la persecución indibida janukax remision del caso al juez competencia ukanakwa phuqhayaspa. Taqi akanakanxa sentencia ullawi tuqiwa yatiyatarakispa.

IV. Fallo judicial ukaxa mäkiñapawa. Ukaxa tribunal constitucional plurinacional ukata pä tunka pusini horanakata katuwipata uñakipatañapawa.

127 Kamachi.

I. Servidores públicos o personas particulares ukanakatï jani taripawinamunapkaspaukaxa ministerio público p’iqiñchirinaka kamachi t’unantatapata mäkiwa katuntatapxaspa.

II. Taripiri p’iqiñchiritixa jani kamachinakarjama juchañchkaspa ukjaxa tayka kamachi tuqixa juchañchataspawa.

64 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN II ACCIÓN DE AMPARO

CONSTITUCIONAL

Artículo128.LaAccióndeAmparoConstitucional tendrá lugar contra actos u omisiones ilegales o indebidos de los servidores públicos, o de persona individual o colectiva, que restrinjan, supriman o amenacen restringir o suprimir los derechos reconocidos por la Constitución y la ley.

Artículo 129.

I. La Acción de Amparo Constitucional se interpondrá por la persona que se crea afectada, por otra a su nombre con poder suficiente o por la autoridad correspondiente de acuerdo con la Constitución, ante cualquier juez o tribunal competente, siempre que no exista otro medio o recurso legal para la protección inmediata de los derechosygarantíasrestringidos,suprimidos o amenazados.

II. La Acción de Amparo Constitucional podrá interponerse en el plazo máximo de seis meses, computable a partir de la comisión de la vulneración alegada o de notificada la última decisión administrativa o judicial.

III. La autoridad o persona demandada será citada en la forma prevista para la Acción de Libertad, con el objeto de que preste información y presente, en su caso, los actuadosconcernientesalhechodenunciado, en el plazo máximo de cuarenta y ocho horas desde la presentación de la Acción.

PAYÏRI T’AQXTA TARIPIRINAKARU YATIYASIWI

128 Kamachi. Acción del amparo constitucional kunapachati servidores publicos sapa jaqita jani ukaxa qututa ukanakana kamachina t’unantatachi, jani yäqasa, tayka machaqa kamachirjama derechopaxa takichasitachi.

129 Kamachi.

I. Acción del amparo constitucional ukaxa kunapachati jaqixajaniwalt’ayata, jisk’achata, janiaskiyáqata taripirip’iqiñchirinakata, tayka machaqa kamachi tuqixa wayxatataspawa.

II. Acción del amparo contitucional suxta phaxsiwa yatiwipata jucha taripawi tuqi wakisirakispa.

III. Acción del amparo constitucional ukaxa yatiwipata pusi tunka kimsaqallquni horanakatwa yatiyawi mayitarjamaxa jawsayasa katuqatarakini.

65CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

IV. La resolución final se pronunciará en audiencia pública inmediatamente recibida la información de la autoridad o persona demandada y, a falta de ésta, lo hará sobre la base de la prueba que ofrezca la persona accionante. La autoridad judicial examinará la competencia de la servidora pública o del servidor público o de la persona demandada y, en caso de encontrar cierta y efectiva la demanda,concederáelamparosolicitado.La decisiónquesepronuncieseelevará,deoficio, en revisión ante el Tribunal Constitucional Plurinacional en el plazo de las veinticuatro horas siguientes a la emisión del fallo.

V. La decisión final que conceda la Acción de Amparo Constitucional será ejecutada inmediatamente y sin observación. En caso de resistencia se procederá de acuerdo con lo señalado en la Acción de Libertad. La autoridad judicial que no proceda conforme con lo dispuesto por este artículo, quedará sujeta a las sanciones previstas por la ley.

IV. Qhipa qhipa amtawixa audiencia pública ukanawap’iqiñchiriru janiukaxa juchañchata jaqiru yatxatatatarjamawa qhant’atarakini. Taripiri p’iqinchirixa p’iqinchiri juchanchata jaqiruxa taqi ukanakaruxa askinjamawa uñakipañapaukjamataamparomayt’añataki. Amtawixa Tr ibunal Const i tuc ional Plurinacional ukaruwa katuyatani ukaxa pä tunka pusini horanakatwa emisión del fallo ukaxa yatisispa.

V. Qhipha amtata Acción de Amparo Constitucional ukaxa makiwa jan kuna sasawa phuqhatarakispa. Jani yäqataspa ukjaxa kunjamati Acción de Libertad thathinchatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa jani aka amtarjama jani phuqhkaspaxa k a m c h i n a k a r j a m w a j u c h a p a x a wayxatatarakispa.

66 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN III ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE

PRIVACIDAD

Artículo 130.

I. Toda persona individual o colectiva que crea estar indebida o ilegalmente impedida de conocer, objetar u obtener la eliminación o rectificación de los datos registrados por cualquier medio físico, electrónico, magnético o informático, en archivos o bancos de datos públicos o privados, o que afecten a su derecho fundamental a la intimidad y privacidad personal o familiar, o a su propia imagen, honra y reputación, podrá interponer la Acción de Protección de Privacidad.

II. La Acción de Protección de Privacidad no procederápara levantarelsecretoenmateria de prensa.

Artículo 131.

I. LaAccióndeProteccióndePrivacidad tendrá lugardeacuerdoconelprocedimientoprevisto para la acción de Amparo Constitucional.

II. Si el tribunal o juez competente declara procedente la acción, ordenará la revelación, eliminación o rectificación de los datos cuyo registro fue impugnado.

III. La decisión se elevará, de oficio, en revisión ante el Tribunal Constitucional Plurinacional en el plazo de las veinticuatro horas siguientes a la emisión del fallo, sin que por ello se suspenda su ejecución.

KIMSÏRI T’AQXTA LURAWINAKATA JARK’AQAWI

130 Kamachi.

I. taqi jaqiwa sapata qututa jani walt’ayata jiqxataschisutipapicharañatsa,askichañatsa kunamana medio físico, electrónico, magnético informativo,archivosobancosde datos públicos o privados jaqiru, wila amsiru, imagen, honra, ukjamaspa ukjaxa acción de protección de privacidad phuqhasirakispa.

II. Acción de privacidad y protección janiwa prensaruxa mayitakaspati.

131 Kamachi.

I. Accióndeproteccióndeprivacidadkunjamatï thakhinchataki amparo constitucional ukjamaruwa phuqhasirakini.

II. Tribunal ukatixa jani ukaxa juez competente ukatixa jay sischini ukjaxa mayiwi askichawinakaxa phuqhasispawa.

III. Amtana uñak ipaw ipaxa Tr i buna l ConstitucionalPlurinacionalukankirinakawa pä tunka pusini horanakata emisión del fallo ukxa jani sayt’ayasa saratayarakispa.

67CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

IV. La decisión final que conceda la Acción de Protección de Privacidad será ejecutada inmediatamente y sin observación. En caso de resistencia se procederá de acuerdo con lo señalado en la Acción de Libertad. La autoridad judicial que no proceda conforme con lo dispuesto por este artículo quedará sujeta a las sanciones previstas por la ley.

SECCIÓN IV ACCIÓN DE

INCONSTITUCIONALIDAD

Artículo 132. Toda persona individual o colectiva afectada por una norma jurídica contraria a la Constitución tendrá derecho a presentar laAcción de Inconstitucionalidad, de acuerdo con los procedimientos establecidos por la ley.

Artículo 133. La sentencia que declare la inconstitucionalidad de una ley, decreto o cualquier género de resolución no judicial, hace inaplicable la norma impugnada y surte plenos efectos respecto a todos.

SECCIÓN V ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO

Artículo 134.

I. La Acción de Cumplimiento procederá en caso de incumplimiento de disposiciones constitucionales o de la ley por parte de servidorespúblicos,conelobjetodegarantizar la ejecución de la norma omitida.

IV. Qhipha amtawixa acción de protección de privacidad ukaxa jan kuna sasawa phuqhasiñapa. Jani yaqataspa ukjaxa kunjamatïacciónde libertadutjkiukjamaruwa thakhinchatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa jani aka amtarjama phuqhkaspaxa k a m a c h i n a k a r j a m a w a j u c h a p a x a juchanchatarakispa.

PUSÏRI T’AQXTA JUCHA P’AMP’ACHAWI

132 Kamachi. Taqi jaqi sapata jan ukaxa qututa jan tayka kamachirjama juchanchatakchi ukjaxa acción de inconstitucional kamachirjamawa derecho ukanipxi.

133 Kamachi. Sentencia mä kamachitxa inconstitucional ukjamaspa ukjaxa janiwa phuqhatakaspati.

PHISQïRI T’AQXTA LURAWI PHUQAWI

134 Kamachi.

I. Acción de cumplimiento ukaxa kunapachatï servidorespúblicosukanakatajankunaymana kamachinakaxa jani phuqhatakaspa ukjawa aka kamachixa phuqhayatarakispa.

68 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. La acción se interpondrá por la persona individual o colectiva afectada, o por otra a su nombre con poder suficiente, ante juez o tribunal competente, y se tramitará de la misma forma que la Acción de Amparo Constitucional.

III. La resolución final se pronunciará en audiencia públ ica, inmediatamente recibida la información de la autoridad demandada y, a falta de ésta, lo hará sobre la base de la prueba que ofrezca el demandante. La autoridad judicial examinará los antecedentes y, s i encuentra cierta y efectiva la demanda, dec larará procedente la acc ión y ordenará el cumplimiento inmediato del deber omitido.

IV. La decisión se elevará, de oficio, en revisión ante el Tribunal Constitucional Plurinacional en el plazo de las veinticuatro horas siguientes a la emisión del fallo, sin que por ello se suspenda su ejecución.

V. La decisión final que conceda la Acción de Cumplimientoseráejecutadainmediatamente y sin observación. En caso de resistencia, se procederá de acuerdo con lo señalado en la Acción de Libertad. La autoridad judicial que no proceda conforme con lo dispuesto por este artículo quedará sujeta a las sanciones previstas por la ley.

II. Acción ukaxa sapa jaqita jan ukaxa qutu jaqita juchanchatanakatwa jan ukaxa sutipa yatxatata taripirinakata phuqhayataspawa niya acción de amparo constitucional ukjamaru wakichataspawa.

III. Qhipha qhipha amtawixa audiencia pública ukanwa uñt’ayatani ukampinsa mäkiwa yatxatata yatisaxa yant’anakaxa yatitati ukjamarjama lurasiñapa.Taripiri p’iqinchirixa luratanakapa chiqapa uñakipañapawa ukjamachi ukjaxa mäkiwa phuqhasiñapataki procedente sañaparaki.

IV. Decisión ukaxa Tribunal Constitucional Plurinacional taypiuñakipasapä tunkapusini horanakata emisión del fallo jan suyt’asa qhanañchatarakini.

V. Qhipha dic is ión ukaxa acción de cumplimientoukarjamawamäki jankunsasa phuqhayatarakini. Jani munkaspa ukjaxa kunjamatïacciónde libertadukjamarjamawa wakichatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa jani yäparu phuqhkaspa ukjaxa kunjamatï kamachixa wakiyataki ukjamarjamawa juchanchatarakispa.

69CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SECCIÓN VI ACCIÓN POPULAR

Artículo 135. La Acción Popular procederá contra todo acto u omisión de las autoridades o de personas individuales o colectivas que violen o amenacen con violar derechos e intereses colectivos, relacionados con el patrimonio, el espacio, la seguridad y salubridad pública, el medio ambiente y otros de similar naturaleza reconocidos por esta Constitución.

Artículo 136.

I. La Acción Popular podrá interponerse duranteel tiempoquesubsista lavulneración o la amenaza a los derechos e intereses colectivos. Para interponer esta acción no será necesario agotar la vía judicial o administrativa que pueda existir.

II. Podrá interponer esta acción cualquier persona,atítuloindividualoenrepresentación deunacolectividady,concarácterobligatorio, elMinisterioPúblicoyelDefensordelPueblo, cuando por el ejercicio de sus funciones tengan conocimiento de estos actos. Se aplicará el procedimiento de la Acción de Amparo Constitucional.

SUXTÏRI T’AQXTA MARKACHIRINA LURAWI

135Kamachi. AcciónPopularukaxakunaymana jani wali p’iqinchirinakata sapa jaqita qutu jaqita luratanakaxa aski jakawiru ñanqhachaspa patrimonioukanakaspaakapachañanqhachaspa aka tayka kamachina uñt’atäki ukjama ñanqhachirinakaruxa juchanchataspawa.

136 Kamachi.

I. Acción popular uka kunapachatï jani walt’awinakaxa jaqinakana qamawiparu ñanqhachchi ukjawa phuqhasiraki. Aka phuqhawitakixa janiwa kamachi thakhi tukusiwipaxa suyañakiti jani ukaxa mäkiwa phuqhayataraki.

II. Aka phuqhawipatakixa sapa jaqisa jan ukaxa qutuchasa jani wali uñjasaxa mäkiwa Ministerio Público, Defensor del Pueblo ukanakampi chikanchasisinxa phuqhayatarakispa. Amparo Constitucional kikpa thakhimpiwa phuqhayatarakispa.

70 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO TERCERO ESTADOS DE EXCEPCIÓN

Artículo137.Encasodepeligropara laseguridad delEstado,amenazaexterna,conmoción interna o desastre natural, la Presidenta o el Presidente del Estado tendrá la potestad de declarar el estado de excepción, en todo o en la parte del territorio donde fuera necesario. La declaración del estado de excepción no podrá en ningún caso suspender las garantías de los derechos, ni los derechos fundamentales, el derecho al debido proceso, el derecho a la información y los derechos de las personas privadas de libertad.

Artículo 138.

I. La vigencia de la declaración del estado de excepción dependerá de la aprobación posterior de la Asamblea Legislativa Plurinacional, que tendrá lugar apenas las circunstancias lo permitan y, en todo caso, dentro de las siguientes setenta y dos horas a la declaración del estado de excepción. La aprobación de la declaración indicará las facultades conferidas y guardará estricta relaciónyproporciónconelcasodenecesidad atendida por el estado de excepción. Los derechos consagrados en la Constitución no quedarán en general suspendidos por la declaración del estado de excepción.

II. Unavezfinalizadoelestadodeexcepción,no podrá declararse otro estado de excepción dentro del siguiente año, salvo autorización legislativa previa.

KIMSÏRI JALJTA UNXTASIWI T’AKUYAWI

137 Kamachi. Kunapachatï jan walt’awinakaxa utjaspauñch’ukisiwianqamarkataunxtasiwinaka utjaspaakapachankirita janwalt’awi jilïrimallkuxa janiukaxakullakaspaBoliviaukch’pachaataki jan ukaxa mawjataki estado de excepción ukawa utt’ayataspawa. Ukjamaspa ukjaxa garantías de derechos, derechos fundamentales, derechos al proceso, derecho a la información ukjamaraki derechos de personas privadas de libertad ukanakaxa janiwa sayt’ayatakaspati.

138 Kamachi.

I. Kunapachatï estado de excepción ukaxa utjaspa ukjaxa paqallqu tunka payani uruyt’anakata utt’ayasitapata Asamblea Ligistativa Plurinacional tuqiwa pachaxa wakichatarakispa. Iyaw sasispa ukjaxa facultades conferidas ukanaka uñachayarakispa ukjamaraki relación y proporción wakiskirinaka iyaw sarakispa. Taqi derechos ukanakaxa qillqantataki tayka kamachinxa janiwa taqi phuqhaskaspati.

II. Mä marana mä estado de excepción utjchi janiwa mayampi utjkaspati inasa Asamblea Legislativa Plurinacional taypi utt’ayatachispa.

71CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 139.

I. El Ejecutivo rendirá cuentas a la Asamblea Legislativa Plurinacional de los motivos que dieron lugar a la declaración del estado de excepción, así como del uso que haya hecho de las facultades conferidas por la Constitución y la ley.

II. Quienesviolen losderechosestablecidosen esta Constitución serán objeto de proceso penal por atentado contra los derechos.

III. Los estados de excepción serán regulados por la ley.

Artículo 140.

I. Ni la Asamblea Legislativa Plurinacional, ni ningúnotroórganoo institución,niasociación o reunión popular de ninguna clase, podrán conceder a órgano o persona alguna facultades extraordinarias diferentes a las establecidas en esta Constitución.

II. No podrá acumularse el Poder Público, ni otorgarse supremacía por la que los derechos y garantías reconocidos en esta Constitución queden a merced de órgano o persona alguna.

III. La reforma de la Constitución no podrá iniciarse mientras esté vigente un estado de excepción.

139 Kamachi.

I. Ejecutivo ukankirinakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional ukankirinakaruwa kunatsa estado de excepción ukaxa phuqhasiwiyi tayka kamachirjama taqi ukanakatwa yatiyapxañapa.

II. Khit inakatixa aka tayka kamachiru derecho ukanaka p’ak in tasa jan i phuqhapkanixa proceso penal ukampiwa sarantayatarakispa.

III. Esatadodeexcepciónukaxakamachi tuqiwa utt’ayatarakispa.

140 Kamachi.

I. Janiwa Asamblea Legislativa Plurinacional yaqha órgano o institución qutuchatanakasa jaqirusa quturusa facultades extraordnarias amtatäkiukaruxayaqhaamtanakaaka tayka kamachirjamaxa phuqhaskaspati.

II. Janiwa poder público utjkaspati janirakiwa supremacia ukasa luqtaskaspati kunjamatï derechos y garantías tayka kamachina uñt’ataki ukjakarjama.

II. Estado de excepc ión pachpanxa phuqhasiwinxa janiwa tayka kamachixa mayjt’ayatakaspati.

72 MACHAQA TAYKA KAMACHI

TÍTULO V NACIONALIDAD Y CIUDADANIA

CAPITULO I NACIONALIDAD

Artículo 141.

I. La nacionalidad boliviana se adquiere por nacimiento o por naturalización. Son bolivianas y bolivianos por nacimiento, las personas nacidas en el territorio boliviano, con excepción de las hijas y los hijos de personal extranjero en misión diplomática; y las personas nacidas en el extranjero, de madre boliviana o de padre boliviano.

Artículo 142.

I. Podrán adquirir la nacionalidad boliviana por naturalización las extranjeras y los extranjeros en situación legal, con más de tres años de residencia ininterrumpida en el país bajo supervisión del Estado, que manifiesten expresamente su voluntad de obtener la nacionalidad boliviana y cumplan con los requisitos establecidos en la ley.

II. El tiempo de residencia se reducirá a dos años en el caso de extranjeras y extranjeros que se encuentren en una de las situaciones siguientes:

PHISQÏRI UÑAÑCHAWI MARKANKIRI UKJAMARAKI

MARKACHIRI

MAYÏRI JALJTA MARKANKIRI

141 Kamachi.

I. Nacionalidad boliviana ukaxa uyriwi taypiya jiqxatataraki. Taqi Bolivia marka yurita markachirinakawa bolivianos ukjamapxi ukatxa anqa markata mantanirinakana ukjamaraki diplomáticos ukanakana wawanakapaxa janiwa ukjamakarakispati; ukatxa anqa markana yurita awki ukjamaraki taykata bolivianos.

142 Kamachi.

I. Anqa markata mantaniri chiqa thalhi markachirinakaxa bolivianos ukjañatakixa kimsa tunka maranakawa jan mistusa aka markana qamapxañapa ukjamaraki kamachinakarjamawa phuqhapxañapa.

II. Aka markana qamawixa anqa markan- kirinakatakixa pä marakiniwa aknirinakana:

73CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

1. Quetengancónyugebolivianaoboliviano, hijasbolivianasohijosbolivianosopadres sustitutos bolivianos. Las ciudadanas extranjeras o los ciudadanos extranjeros que adquieran la ciudadanía por matrimonio con ciudadanas bolivianas o ciudadanos bolivianos no la perderán en caso de viudez o divorcio.

2. Que presten el servicio militar en Bolivia a la edad requerida y de acuerdo con la ley.

3. Que, por su servicio al país, obtengan la nacionalidad boliviana concedida por la Asamblea Legislativa Plurinacional.

III. El tiempo de residencia para la obtención de la nacionalidad podrá ser modificado cuando existan, a título de reciprocidad, conveniosconotrosestados,prioritariamente latinoamericanos.

Artículo 143.

I. Lasbolivianasy losbolivianosquecontraigan matrimonio con ciudadanas extranjeras o ciudadanos extranjeros no perderán su nacionalidad de origen. La nacionalidad boliviana tampoco se perderá por adquirir una ciudadanía extranjera.

II. Las extranjeras o los extranjeros que adquieran lanacionalidadboliviananoserán obligados a renunciar a su nacionalidad de origen.

1. Khitinaktixa Bolivia markata chacha- nipxaspa jan ukaxa warminipxaspa wawanipxaspaawkinipxaspaukaninaka. Kawkmirinakatixa chachasipxaspa warmisipxapa boliviano jan ukaxa boliviana ukampi ukatxa sapjtasa jan ukaxa jaljtasawa chhaqhayatarakispa.

2. Cuartel ukaru mayt’iri kamachirjama saraña.

3. Asamblea Legislativa Plurinacional taypi jay sata aski irnaqawi phuqhatapata.

III. Boliviamarakaqamawixaanqamarkanakampi aski apasit jamaruwa chikasirakispa latinoamericanos ukanakaru.

143 Kamachi.

I. Bo l i v i anas uk jamrak i bo l i v i anos ukanakatixa yaqha anqa makankirinakampi jaqichasipxaspa ukjaxa janiwa nacionalidad de origen chhaqhayapkiti. Ukatxa janirakiwa nacionalidad boliviana ukxa anqa markana jakirixasaxa chhaqhayapkiti.

II. Anqamarkatamantanirimarkachirinakaruxa janiwa nacionalidad ukapa chhaqhayma satakaspati.

74 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO II CIUDADANÍA

Artículo 144.

I. Son ciudadanas y ciudadanos todas las bolivianas y todos los bolivianos, y ejercerán suciudadaníaapartirde los18añosdeedad, cualesquieraseansusnivelesde instrucción, ocupación o renta.

II. La ciudadanía consiste:

1. En concurrir como elector o elegible a la formación y al ejercicio de funciones en los órganos del poder público, y

2. Enelderechoaejercer funcionespúblicas sin otro requisito que la idoneidad, salvo las excepciones establecidas en la Ley.

III. Los derechos de ciudadanía se suspenden por las causales y en la forma prevista en el artículo 28 de esta Constitución.

PAYÏRI JALJTA MARKACHIRI

144 Kamachi.

I. Markachirinakata uñt’ataxapxaspawa taqi markachirinakawa tunka kimsaqallquni maranitayatxatatanaka jani yatxatatatanaka kuynaymanata irnaqirinakata utt’ayatawa.

II. Ciudadanía ukaxa wakt’ayatawa:

1. Chhijllawina ukjamaraki chhijllataña ukjamaraki funciones en los órganos del poder público ukankaña.

2. Funciones públicas ukana irnaqañaru derecho ukaniña aski irnaqawimpi kamachi taypiwa utt’ayatarakini.

III. Derechos de los ciudadanos ukxa artículo 28 tayka kamachina qhanañchataki ukjamarjamawa suyt’yatani.

75CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SEGUNDA PARTE ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN

FUNCIONAL DEL ESTADO

TÍTULO I ÓRGANO LEGISLATIVO

CAPÍTULO PRIMERO COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DE LA ASAMBLEA LEGISLATIVA

PLURINACIONAL

Artículo 145. La Asamblea Legislativa Pluri- nacional está compuesta por dos cámaras, la Cámara de Diputados y la Cámara de Senadores, y es la única con facultad de aprobar y sancionar leyes que rigen para todo el territorio boliviano.

Artículo 146.

I. LaCámaradeDiputadosestaráconformada por 130 miembros.

II. EncadaDepartamento,seeligenlamitaddelos Diputadosencircunscripcionesuninominales. La otra mitad se elige en circunscripciones plurinominales departamentales, de las listas encabezadas por los candidatos a Presidente, Vicepresidente y Senadores de la República.

III. Los Diputados son elegidos en votación universal, directa y secreta. En las circunscripciones uninominales por simple mayoría de sufragios. En las circunscripciones plurinominales mediante el sistema de representación que establece la ley.

PAYÏRI T’AQA ESTADO UKANA PHUQAWIPANA

T’AQANAKA

MAYÏRI UÑAÑCHAWI KAMACHINAKA UTT’AYIRI

NAYRÏRI JALJTA ASAMBLEA LEGISLATIVA

PLURINACIONAL UKANA UTT’AWIPA UKJAMARAKI PHUQHAWINAKAPA

145Kamachi.AsambleaLegislativaPlurinacional ukaxa pä cámaras ukata utt’ayatawa Cámara de Diputados ukxa Cámara de Senadores aka taypiwa kunaymana kamachinakaxa Bolivia markpachana phuqhañataki utt’ayapxarakispa.

146 Kamachi.

I. CámaradeDiputadosukaxakimsa tunkanita utt’ayatawa.

II. Saapa departamentos ukanakanxa chikata Diputados ukanakakiwa circunscripciones uninominales ukana chhijllata. Chhikatasti circunscripcionesplurinominalesukanrakwa p’iqinchiri, sullkap’iqinchiri ukatxasenadores ukanakaxa chhijllasiraki.

III. Diputados ukanakxa votación universal jamasata taypiwa chhij l latapxaraki. Circunscripcionesuninominalesukanakanxa por simple mayoría. Circunscripciones plurinominales ukanakanxa sistema de representación taypi kamachina qhanañchatarjama utt’asirakini.

76 MACHAQA TAYKA KAMACHI

IV. El número de Diputados debe reflejar la votación proporcional obtenida por cada partido, agrupación ciudadana o pueblo indígena.

V. La distribución del total de escaños entre los departamentos se determinará por el Órgano Electoral en base al número de habitantes de cada uno de ellos, de acuerdo al último Censo Nacional, de acuerdo a la Ley. Por equidad la ley asignará un número de escaños mínimo a los departamentos con menorpoblaciónymenorgradodedesarrollo económico.Si ladistribucióndeescañospara cualquier departamento resultare impar, se dará preferencia a la asignación de escaños uninominales.

VI. Las circunscripciones uninominales deben tener continuidad geográfica, afinidad y continuidad territorial, no trascender los límites de cada departamento y basarse en criterios de población y extensión territorial. El Órgano Electoral delimitará las circunscripciones uninominales.

VII. Las circunscripciones especiales indígena originario campesinas, se regirán por el principio de densidad poblacional en cada departamento. No deberán trascender los límites departamentales. Se establecerán solamente en el área rural, y en aquellos departamentos en los que estos pueblos y naciones indígena originario campesinos constituyan una minoría poblacional.ElÓrganoElectoraldeterminará las circunscripciones especiales. Estas circunscripciones forman parte del número total de diputados.

IV. Número de Diputados ukaxa votación ukarjamawasapapartido,agrupacióncuidada jan ukaxa pueblo indígena wakisirakini.

V. Escaños sapa departamentos ukana- katakixa órgano Electoral taypiwa marakachirinakarjamawa kamachirjama wakiyatani. Kamachi taypiwa khuskhata escaños ukanakaxa markachirinakatjama aynachj t ’ tar jamawa utt ’ayatarakini . Escaños ukatixa departamentos ukanakana ch’ulljtaspaukjaxaescañouninominalukawa churataraki.

VI. Circunscripciones uninominales ukanakaxa kunjantï uraqipaxa, qurpasinakapasa, m a r a k a c h i r i n a k a p a r j a m a t a q i ukanipxaañapawa. Órgano Electoral ukawa circunscripciones uninominales wakicharakini.

VII. Circunscripciones especiales indígena o r i g i n a r i o i n d í g e n a c a m p e s i n o markachirinakarjamawa wakisirakini. J a n i w a y a q h a d e p a r t a m e n t o s ukanakaru wat’ayatakaspati. Ukaxa patankirinakatakikiwa kawkhanakantixa pueblos o naciones indígena originario campesinos ukanakxa qamasipkchi ukawjanakatakiwa. Órgano electoral ukawa circunscripciones especiales wakiyarakini. Aka circunscripciones ukanakaxa número de diputados taypinkapxiwa.

77CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 147.

I. En laeleccióndeasambleístassegarantizará la igual participación de hombres y mujeres.

II. En laeleccióndeasambleístassegarantizará la participación proporcional de las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

III. La ley determinará las circunscripciones especiales indígena originario campesinas, donde no deberán ser considerados como criterios condicionales la densidad poblacional, ni la continuidad geográfica.

Artículo 148.

I. LaCámaradeSenadoresestaráconformada por un total de 36 miembros.

II. Encadadepartamentoseeligen4Senadores en circunscripción departamental, por votación universal, directa y secreta.

III. La asignación de los escaños de Senadores en cada departamento se hará mediante el sistema proporcional, de acuerdo a la Ley.

Artículo149. Parasercandidataocandidatoa la Asamblea Legislativa Plurinacional se requerirá cumplir con lascondicionesgeneralesdeacceso al servicio público, contar con dieciocho años de edadcumplidosalmomentode laelección,haber residido de forma permanente al menos los dos años inmediatamente anteriores a la elección en la circunscripción correspondiente.

147 Kamachi.

I. Asambleístas chhijllawinxa chacha ujamaraki warmixa purapa chikanchas iwiwa ch’machatani.

II. Asambleístas chhijllawinxa naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakaxa ukjapura chikanchasiwipawa ch’amachatani.

III. Kamachiwa circunscripciones especiales indígena originario campesinas ukanakaxa kawknirinakaya wakischini ukjamarjama qhanañcharakini.

148 Kamachi.

I. Cámara de Senadores ukaxa kimsa tunka suxtanita utt’ayatawa.

II. SapadepartamentosukanxapusiSenadores ukanakawa circunscripción departamental ukanavotaciónuniversal, directaukjamaraki secreta taypi chhijllasirakini.

III. Escaños de Senadores ukanakatakixa sistema proporcional taypi kamachirjamawa phuqhasirakini.

149Kamachi.Candidatasukjamarakicandidatos Asamblea Legislativa Plurinacional ukatakixa kamisatixa servidores públicos ukanakaru mayitaki ukjamarjamarakiwa mayitarakini tunka kimsaqallquni mara chhijllawi ururu phuqhatani ukatxa pä mara chhijllawi ururu qamawini.

78 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 150.

I. La Asamblea Legislativa Plurinacional contará con asambleístas suplentes que no percibirán remuneración salvo en los casos en que efectivamente realicen suplencia. La ley determinará la forma de sustitución de sus integrantes.

II. Los asambleístas no podrán desempeñar ninguna otra función pública, bajo pena de perder su mandato, excepto la docencia universitaria.

III. La renuncia al cargo de asambleísta será definitiva, sin que puedan tener lugar licencias ni suplencias temporales con el propósito de desempeñar otras funciones

Artículo 151.

I. Las asambleístas y los asambleístas gozarán de inviolabilidad personal durante el tiempo de su mandato y con posterioridad a éste, por las opiniones, comunicaciones, representac iones, requer imientos, interpelaciones, denuncias, propuestas, expresiones o cualquier acto de legislación, información o fiscalización que formulen o realicen en el desempeño de sus funciones no podrán ser procesados penalmente.

II. El domicilio, la residencia o la habitación de las asambleístas y los asambleístas serán inviolables, y no podrán ser allanados en ninguna circunstancia. Esta previsión se aplicará a los vehículos de su uso particular u oficial y a las oficinas de uso legislativo.

150 Kamachi.

I. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa suplentes ukanipxaniwa ukanakaxa janiwa payllawi katuqapkaniti titular lanti irnaqapxaspa ukjaxa wakisispawa payllaña. Kamachi tuqiwa lantintawipaxa wakichatarakini.

II. Asambleístas ukanakaxa janiwa yaqha irnaqawinakana función pública ukanxa irnaqapkaspatiinasayatichirita jach’a jatiqañ utana irnaqapchisa.

III. Asambleísta jayt jañatakixa janiwa licencia, suplencia yaqha irnaqawinakana qhipharañatakikaspati.

151 Kamachi.

I. Chacha jani ukaxa warmi asambleísta ukanakaxa jan iwa proceso penal taypi juchanchatakapxaspati pacha w a k t ’ a y a t a r j a m a x a o p i n i o n e s , comunicaciones, representaciones, r e q u e r i m i e n t o s , i n t e r p e l a c i o n e s , denuncias, propuestas expresiones yaqhanakamp inakanxa inv io lab le kankañanipxiwa.

II. Chacha jani ukaxa warmi asambleístas ukanakana ut jawinakapaxa janiwa kunakipansa ñanqhachatakapxaspati. Janirakiw k’añaskunakapasa oficinas d e u s o l e g i s l a t i v o u k a n a k a s a ñanqhachatakapxaspati.

79CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo152.Lasasambleístasylosasambleístas no gozarán de inmunidad. Durante su mandato, en los procesos penales, no se les aplicará la medidacautelarde ladetenciónpreventiva,salvo delito flagrante.

Artículo 153.

I. La Vicepresidenta o el Vicepresidente del Estado presidirá la Asamblea Legislativa Plurinacional.

II. Las sesiones ordinarias de la Asamblea Legislativa Plurinacional serán inauguradas el 6 de Agosto de cada año.

III. Las sesiones ordinarias de la Asamblea LegislativaPlurinacional seránpermanentes y contarán con dos recesos de quince días cada uno, por año.

IV. La Asamblea Legislativa Plurinacional podrá sesionarenun lugardistintoalhabitualdentro el territorio del Estado, por decisión de la Plenaria y a convocatoria de su Presidenta o Presidente.

Artículo 154. Durante los recesos, funcionará la Comisión de Asamblea, en la forma y con las atribuciones que determine el Reglamento de la CámaradeDiputados.Demaneraextraordinaria, por asuntos de urgencia, la Asamblea podrá ser convocada por su Presidenta o Presidente, o por la Presidenta o el Presidente del Estado. Sólo se ocupará de los asuntos consignados en la convocatoria.

152 Kamachi.

Chacha jan ukaxa warmi asambleístas ukanakaxa janiwa inmunidadukanipkiti. Irnaqawi phuqhawipanxa procesos penales, medida cautelar de la detención preventiva ukanakatxa qhisphitaxiwa inasa jani wali lurkiri katjatata wakischispa juchanchañaxa.

153 Kamachi.

I. Sullkïri chacha ja ukaxa warmi Bolivia marka p’iqinchiriwa Asamblea legislativa Plurinacional p’iqincharakini.

II. Sesiones ordinarias ukanakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional ukankirinakaxa sapasuxtauru lakaniphaxsinasaraqataruwa qallaratarakini.

III. Sesiones ordinarias ukanakaxa Asamblea LegislativaPlurinacional taypiwasapakutiwa phuqhasirakini ukampirusa sapa maynixa mä maranxa tunka phisqani urunakawa samararakini.

IV. Asamblea Legistlativa Plurinacional ukaxa Bolivia uraqpachanwa sesiones ukanakxa phuqhapxaspa kunjamatï p’iqinchiripa tuqi ukankirinakampi kuna amtataspa sesiones de plenaria taypi jawsawi wakichkaspa ukjamaruwa phuqhataspa.

154 Kamachi. Samarawi pachanxa comisión de asamblea ukaxa kunjamatixa kamachinakaxa Cámara de Diputados ukjamarjamawa jan sayt’asa phuqhasirakini. Kunapachatï mäki wakiskiri amtanakaxautjchiniukjaxap’iqinchiripa taypiwa jawsthapiyataspa.Kunjamatï jawsawina amtataki ukjamarjamawa phuqhasiñapa.

80 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 155. La Asamblea Legislativa Plurinacional inaugurará sus sesiones el 6 de Agostoen laCapitaldeBolivia,salvoconvocatoria expresa de su Presidenta o Presidente.

Artículo 156. El tiempo del mandato de las y los asambleístas es de cinco años pudiendo ser reelectas y reelectos por una sola vez de manera continua.

Artículo 157. El mandato de asambleísta se pierdepor fallecimiento, renuncia, revocatoriade mandato, sentencia condenatoria ejecutoriada en causas penales o abandono injustificado de sus funciones por más de seis días de trabajo continuos y once discontinuos en el año, calificados de acuerdo con el Reglamento.

Artículo 158.

I. Son atribuciones de laAsamblea Legislativa Plurinacional, además de las que determina esta Constitución y la ley:

1. Aprobarautónomamentesupresupuesto y ejecutarlo; nombrar y remover a su personal administrativo, y atender todo lo relativo a su economía y régimen interno.

2. Fijar la remuneraciónde lasasambleístas y los asambleístas, que en ningún caso será superior al de la Vicepresidenta o Vicepresidente del Estado. Se prohíbe percibir cualquier ingreso adicional por actividad remunerada.

3. Dictar leyes, interpretarlas, derogarlas, abrogarlas y modificarlas.

155Kamachi.AsambleaLegislativaPlurinacional ukaxa sesiones ukanakxa suxta uru laakani phaxsina saraqkipanwa qallaratarakini inasa p’iqinchiripata mayjt’ayatachispa.

156 Kamachi. Asambleísta ukanakaxa phisqa marawa irnaqawipampixa phuqhapxañapa maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa.

157 Kamachi.Asambleísta kankañxa jiwawimpi jaytjawimpi markachirita jaqsuwimpi sentencia condenatoria ejecutoriada, causas penales kjamaraki irnaqawi ina ukjamaki suxta urunaka sapüru jaytjaña ukjamaraki tunka maykipa urunaka jatjañampiwa utjasirakispa.

158 Kamachi.

I. Asamblea Legislat iva Plurinacional ukankirinakawa phuqhawinakapawa aka tayka kamachina qhanañchatarjama:

1. Qullqi wakiyañampita lurawunakana tukjañampita jay saña; yanapirinakaru yanapirinakaru utt’ayaña ukjamaraki turkaña qullqi ch’iqiyata pachana uñjaña.

2. Payllawi chacha ukjamaraki warmi asambleístas ukanakataki utt’ayaña janiwa kunakipansa Bolivia marka p’iqinchiritaukjamarakisullkïrip’iqinchirita jila payllawi payllatakaspati. Janiwa yaqha tuqina irnaqasax yaqha payllawi katuqapkaspati.

3. Kamachinaka wakiyaña uñakipasa amuyaña, askichaña ukjamaraki t’unjaña.

81CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

4. Elegir a seis de los miembros del Órgano ElectoralPlurinacional,pordos terciosde votos de sus miembros presentes.

5. Preseleccionar a las candidatas y a los candidatos para la conformación del Tribunal Constitucional Plurinacional, Tribunal Supremo de Justicia, Tribunal Agroambiental y Consejo de la Magistratura.

6. Aprobar la creación de nuevas unidades territoriales y establecer sus límites, de acuerdo con la Constitución y con la ley.

7. Aprobar el plan de desarrollo económico y social presentado por el Órgano Ejecutivo.

8. Aprobarleyesenmateriadepresupuestos, endeudamiento,control yfiscalizaciónde recursos estatales de crédito público y subvenciones, para la realización de obras públicas y de necesidad social.

9. Decidir lasmedidaseconómicasestatales imprescindibles en caso de necesidad pública.

10. Aprobar la contratación de empréstitos que comprometan las rentas generales delEstadoyautorizara lasuniversidades la contratación de empréstitos.

11. Aprobar el Presupuesto General del Estado presentado por el Órgano Ejecutivo. Recibido el proyecto de ley, éste deberá ser considerado en la Asamblea Legislativa Plurinacional dentro del término de sesenta días. En caso de no ser aprobado en este plazo, el proyecto se dará por aprobado.

4. Suxta miembros del Órgano Electoral Plurinacional dos tercios de voto ukankirinakampi chhijllaña.

5. Candidatas ukjamaraki candidatos Tribunal Constitucional Plurinacional, Tribuna Supremo de Justicia, Tribunal Agroambiental ukjamaraki Consejo de la Magistratura ukanakaru niyaspa sasa chhijllaña.

6. Tayka kamachi tuqi ukjamaraki sullka kamachi tuqi markanaka, ayllunaka qurpasinakapa machaqata utt’yaña.

7. Plan de Desarrollo Económico Social ukaxa Órgano Ejecutivo taypita wakiyata jay saña.

8. Sulka kamachinaka tuqi qullqi wakiya manuchjatata qullqi ch’iqiya uñch’ukiña ukjamaraki recursos estatales de crédito público ukjamaraki subvenciones lurawi chhijnuqawinakataki jay saña.

9. Medidas económicas estatalesma- yiwinakarjama utt’ayaña.

10. Contratación de empréstitos que comprometen la rentas del estado ukanaka iyaw saña; ukjamaraki universidades ukanakana contratación de empréstitos ch’amachaña.

11. Presupuesto General del Estado ukaxa Órgano Ejecutivo ukana wakiyata jay saña. Proyecto de ley katuqataxa AsambleaLegislativaPlurinacionalukaxa suxtaunkahoranakatauñakipatañapawa. Janitixaukapachanauñakipatakanixa jay satawa uka kamachixa uñjasirakispa.

82 MACHAQA TAYKA KAMACHI

12. Aprobar los contratos de interés público referidos a recursos naturales y áreas estratégicas, firmados por el Órgano Ejecutivo.

13. Aprobar la enajenación de bienes de dominio público del Estado.

14. Ratificar los tratados internacionales celebradosporelEjecutivo,en las formas establecidas por esta Constitución.

15. Establecer el sistema monetario.

16. Establecer el sistema de medidas.

17. Controlar y fiscalizar los órganos del Estado y las instituciones públicas.

18. Interpelar, a iniciativa de cualquier asambleísta,alasMinistrasolosMinistros de Estado, individual o colectivamente, y acordar la censura por dos tercios de los miembros de la Asamblea. La interpelación podrá ser promovida por cualquiera de las Cámaras. La censura implicará la destitución de la Ministra o del Ministro.

19. Realizar investigaciones en el marco de susatribucionesfiscalizadoras,mediante la comisión o comisiones elegidas para el efecto, sin perjuicio del control que realicen los órganos competentes.

20. Controlar y fiscalizar las empresas públicas, las de capital mixto y toda entidad en la que tenga participación económica el Estado.

12. Contratos de interés público ukanakaxa recursos naturales y áreas estratégicas ukanakaxa Órgano Ejecutivo ukana rixintatawa jay saña.

13. Enajenación de biene de dominio del estado jay saña.

14. Tratados Internacionales ukanakaxa ejecutivo ukata utt ’ayataxa aka tayka kamachirjamawa mayampi kutxatayaña.

15. Qullqi thakhi utt’ayaña.

16. Sistema de medidas utt’ayaña.

17. Órganos del estado ukjamaraki instituciones públicas uñch’ukiña ukjamaraki uñaqaña.

18. Sapa mayni asambleísta amuyuparjama Ministros ukjamaraki Ministras sapa mayniru jani ukaxa quturusa jisksuña ukjamaraki dos tercios de votos ukampi jan wali uñjata utkuyaña. Jiskhiwixa kawkmiriCámarauksatsawakisikispawa. Censura ukaxa Ministro jani ukaxa Ministra jaqsuñatakiwa.

19. Chhijllata Comisiones utt’ayata tuqiwa irnaqawi phuqhawirjama yatxataña irnaqirirnakana phuqhawinakapa jan maysar uñtayasa.

20. Kunaymana empresas públicas ukjamarakimixtasukanakatakixaestado ukaxa qullqimpi chikanchaschi ukanaka uñch’ukiña ukjamaraki uñaqaña.

83CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

21. Autorizar la salida de tropas militares, armamento y material bélico del territorio del Estado, y determinar el motivo y tiempo de su ausencia.

22. Autorizar excepcionalmente el ingreso y tránsito temporal de fuerzas militares extranjeras, determinando el motivo y el tiempo de permanencia.

23. A iniciativa del Órgano Ejecutivo, crear o modificar impuestos de competencia del nivel central del Estado. Sin embargo, la Asamblea Legislativa Plurinacional a pedido de uno de sus miembros, podrá requerir del Órgano Ejecutivo la presentación de proyectos sobre la materia. Si el Órgano Ejecutivo, en el término de veinte días no presenta el proyecto solicitado, o la justificación para no hacerlo, el representante que lo requirió u otro, podrá presentar el suyo para su consideración y aprobación.

II. La organización y las funciones de la Asamblea Legislativa Plurinacional se regulará por el Reglamento de la Cámara de Diputados.

Artículo 159. Son atribuciones de la Cámara de Diputados, además de las que determina esta Constitución y la ley:

1. Elaborar y aprobar su Reglamento.

2. Calificar las credenciales otorgadas por el Órgano Electoral Plurinacional.

3. Elegir a su directiva, determinar su orga- nización interna y su funcionamiento.

21. Palla pallanaka, armamento y material bélico Bolivia markata mistuwipa jay saña ukjamaraki pacha ch’usasiwipa amtaña.

22.Anqamarkatamantaniri pallapallanakaru jaysañaukjamaraki pachaqhipharawipa jay saña.

23. Órgano Ejecutivo ukana amtaparjama impuestos de competenciadel nivel central del estado ukanaka machaqata uñstayaña ukjamaraki mayjt’ayaña. Jani ukaxaAsambleaLegislativoPlurinacional mayniriukankiritamayitaparjamaÓrgano Ejecutivoukawa proyecto wakiyata wakisirakispa. Órgano Ejecutivo ukatakixa pä tunka urunakata proyecto mayita janwakiykanixamayniri janiukaxa p’iqinchirita wakiyata proyecto ukawa amuyasa jay satarakispa.

II. Asambles Legislativa Plurinacional ukana wakiyawipaxa ukjamaraki irnaqawipaxa reglamento Cámara de Diputados ukata utt’ayataniwa.

159 Kamachi. Cámara de diputados ukankirinakanaphuqhawipaakataykakamachina qhanañchataraki:

1. Sullka kamachipa luraña ukjamaraki jay saña.

2. Credencia les Órgano Electora l Plurinacional uka luqtata uñakipaña.

3. P’iqinchiripa chhijllaña qutuchawipa irnaqawipa thakhinchaña.

84 MACHAQA TAYKA KAMACHI

4. Aplicar sanciones a las diputadas o a los diputados, de acuerdo con el Reglamento, por decisión de dos tercios de los miembros presentes.

5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo; nombrar y remover a su personal administrativo y atender todo lo relativo con su economía y régimen interno.

6. Iniciar la aprobación del Presupuesto General del Estado.

7. Iniciar laaprobacióndelplandedesarrollo económico y social presentado por el Órgano Ejecutivo.

8. Iniciar la aprobación o modificación de leyes en materia tributaria, de crédito público o de subvenciones.

9. Iniciar laaprobaciónde lacontrataciónde empréstitosquecomprometan las rentas generales del Estado, y la autorización a las universidades para la contratación de empréstitos.

10. Aprobar en cada legislatura la fuerza militar que ha de mantenerse en tiempo de paz.

11. Acusar ante la Cámara de Senadores a los miembros del Tribunal Constitucional Plurinacional, del Tribunal Supremo y del ControlAdministrativo de Justicia por delitos cometidos en el ejercicio de sus funciones.

12. Proponer ternas a la Presidenta o al Presidente del Estado para la designación de presidentas o presidentes de entidades económicasysociales, yotroscargosenque participe el Estado, por mayoría absoluta de acuerdo con la Constitución.

4. Chacha ukjamaraki warmi diputados ukanakaru juchanakapata dos tercios de votos ukankirinakata kamachirjama wayxataña.

5. Qullqi wakiyañata lurawiru tukjañataki jay saña; yanapirinakapa utt’ayaña ukjamaraki mayjt’ayaña qhipharusti qullqi pachpa cámara uka manqhana churaña.

6. Presupuesto General de Estado qalltawi jay saña.

7. Plan de Desarrrollo Económico y Social uka Órgano Ejecutivo ukana luqtata qallatawi jay saña.

8. Kamachi tributaria de crédito o de subvenciones ukanaka jay saña ukjamaraki mayt’awi qalltawi jay saña.

9. Contratación de empréstitos que comprometan las rentas generales del estado y la autorización de las universidades y la contratación de empréstitos qalltawi jay saña.

10. Sapa legislaturaukanafuerzamilitarukan tiempodepaztaypinachikanchasiñapataki jay saña.

11. Cámara de Senadores ukaru miembros delTribunalConstitucionalPlurinacional, TribunalSupremo,CentralAdministrativo de Justicia jani wali apnaqatanakapata tumpaña.

12. Bolivia marka p’iqinchiriru kunaymana entidades económicas y sociales p’iqinchiriñapataki sutinakachhijllata taqi ukankirikakata jay sata luqtaña.

85CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

13. Preseleccionar a los postulantes al Control Administrativo de Justicia y remitir al Órgano Electoral Plurinacional la nómina de los precalificados para que éste proceda a la organización, única y exclusiva, del proceso electoral.

Artículo 160. Son atribuciones de la Cámara de Senadores, además de las que determina esta Constitución y la ley:

1. Elaborar y aprobar su Reglamento.

2. Calificar las credenciales otorgadas por el Órgano Electoral Plurinacional.

3. Elegir a su directiva, determinar su organización interna y su funciona- miento.

4. Aplicar sanciones a las Senadoras y los Senadores, de acuerdo al Reglamento, por decisión de dos tercios de los miembros presentes.

5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo; nombrar y remover a su personal administrativo, y atender todo lo relativo con su economía y régimen interno.

6. Juzgarenúnica instanciaa losmiembros delTribunalConstitucionalPlurinacional, del Tribunal Supremo, del Tribunal AgroambientalydelControlAdministrativo de Justicia por delitos cometidos en el ejerciciodesusfunciones,cuyasentencia será aprobada por al menos dos tercios de los miembros presentes, de acuerdo con la ley.

7. Reconocer honores públicos a quienes lo merezcan por servicios eminentes al Estado.

13. P’iqinchiri taripiriñapataki atipt’asirinaka chhijllaña ukatxa Órgano Electoral Plurinacional ukaru suti chhijllatanaka utt’ayañapataki phuqhawinakaparjama phuqhañapawa.

160 Kamachi. Cámara de senadores ukan phuqhawinakapakunjamatïakataykakamachina wakt’ayataki ukjamarjama:

1. Kamach ipa lu raña uk jamarak i utt’ayaña.

2. Credencia les Órgano Electora l Plurinacional uka luqtata uñakipaña.

3. P’iqinchiripa chhijllaña qutuchawipa irnaqawipa thakhinchaña.

4. Chacha ukjamaraki warmi diputados ukanakaru juchanakapata dos tercios de votos ukankirinakata kamachirjama wayxataña.

5. Qullqi wakiyañata lurawiru tukjañataki jay saña; yanapirinakapa utt’ayaña ukjamaraki mayjt’ayaña qhipharusti qullqi pachpa cámara uka manqhana churaña.

6. Ministros del Tribunal Constitucional Plurinacional,TribunalSupreno,Tribunal Agroambiental ukjamaraki Control AdministrativodeJusticiaukanakarudos tercios de votos ukankirinakaru jani wali luratapa juchanchaña.

7. Héroes públicos ukanakaru aski estado ukaru luratapata jach’anchaña.

86 MACHAQA TAYKA KAMACHI

8. Ratificar los ascensos, a propuesta del Órgano Ejecutivo, a General de Ejército, de Fuerza Aérea, de División y de Brigada; a Almirante, Vicealmirante, Contralmirante y General de Policía Boliviana.

9. Aprobar o negar el nombramiento de embajadoresyMinistrosplenipotenciarios propuestos por el Presidente del Estado.

Artículo 161. Las Cámaras se reunirán en Asamblea Legislativa Plurinacional para ejercer las siguientes funciones, además de las señaladas en la Constitución:

1. Inaugurar y clausurar sus sesiones.

2. Recibir el juramento de la Presidenta o del Presidente del Estado, y de la Vicepresidenta o del Vicepresidente del Estado.

3. Admitir o negar la renuncia de la PresidentaodelPresidentedelEstado, y de laVicepresidentaodelVicepresidente del Estado.

4. Considerar las leyes vetadas por el Órgano Ejecutivo.

5. Considerar los proyectos de ley que, aprobados en la Cámara de origen, no fueran aprobados en la Cámara revisora.

6. Aprobar los estados de excepción.

7. Autorizar el enjuiciamiento de la Presidenta o del Presidente, o de la Vicepresidenta o del Vicepresidente del Estado.

8. Ascensos ukamnakaxa Órgano Ejecutivo tuqita yatiyatarjamaxa General del Ejércto, Fuerza Aérea, División y de Brigada; Almirante, Vicealmirante, Contralmirante ukjamaraki General de la policía nacional ukanakaru utt’ayaña.

9. Embajadores jani ukaxa Ministros Plenipotenciar ios marka irpir i ta yatiyatarjama jay saña jani ukaxa janiw saña.

161 Kamachi. Paypacha Cámaras ukanakaxa asamblea Legislativa Plurinacional ukjamaxiwa akïrinakawa phuqhawipaxa kunjamatï tayka kamachina wakt’ayataki ukajmarjama:

1. Sesiones qal laraña ukajamraki tukuyaña.

2. Chacha jani ukaxa warmi p’iqinchirita jani ukaxa sullka p’iqinchirita juramento katuqaña.

3. Jayjawi chacha jani ukaxa warmi p’iqinchirita jani ukax sullka p’iqinchirita jay saña jan ukax janiwa saña.

4. Órgano ejecutivo ukana kamachinaka Murata uñakipaña.

5.CámaradeDiputadosukana thakhinchata kamachinaka jani jay sataki ukanaka uñakipaña.

6. Estados de excepción jay saña.

7. Chacha jani ukaxa warmi p’iqinchiriru jan wali lurawipata juchanchawipa jay saña.

87CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

8. Designar al Fiscal General del Estado y al Defensor del Pueblo.

CAPÍTULO SEGUNDO PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO

Artículo 162.

I. Tienen la facultad de iniciativa legislativa, para su tratamiento obligatorio en la Asamblea Legislativa Plurinacional:

1. Las ciudadanas y los ciudadanos.

2. Las asambleístas y los asambleístas en cada una de sus Cámaras.

3. El Órgano Ejecutivo.

4. El Tribunal Supremo, en el caso de iniciativas relacionadas con la administración de justicia.

5. Los gobiernos autónomos de las entidades territoriales.

II. La ley y los reglamentos de cada Cámara desarrollarán losprocedimientosy requisitos para ejercer la facultad de iniciativa legislativa.

Artículo 163. El procedimiento legislativo se desarrollará de la siguiente manera:

1. El proyecto de ley presentado por asambleístas de una de las Cámaras, iniciará el procedimiento legislativo en esa Cámara, que la remitirá a la comisión o comisiones que correspondan para su tratamiento y aprobación inicial.

8. Fiscal general ukjamaraki Defensor del Pueblo utt’ayaña.

PAYÏRI JALJTA KAMACHI UTT’AYAÑA THAKHINCHA

162 Kamachi.

I. Asamblea Legislat iva Plurinacional ukankirinakaxa chikachasipxapuniñapawa ukaxa phuqhawipawa:

1. Chachanakampi warminakampi.

2. Chacha ukjamaraki warmi asambleístas sapa cámaras ukana.

3. Qutu p’iqinchi.

4. Tribunal Supremo jan ukakaspaxa administración de justicia amtani Amtaparjama.

5. Gobiernos Autónomos uraqinakana.

II. kamachi jani ukaxa sullka kamchinakaxa paypacha cámaras ukanakataki kuyamana phuqhawinaka phuqhañatakiwa.

163 Kamachi. Thakhincha legislativo ukanxa akjamatwa phuqhasirakini.

1. Asambleístas ukanakata kawkmiri cámara uksataspasa proyecto de ley wakichata comisiones uksana uñakipañapawa ukjamata jay sañataki.

88 MACHAQA TAYKA KAMACHI

2. El proyecto de ley presentado por otra iniciativa será enviado a la Cámara de Diputados, que lo remitirá a la comisión o las comisiones.

3. Las iniciativas legislativas en materia de descentralización, autonomías y ordenamiento territorial serán de conocimiento de la Cámara de Senadores.

4. Cuando el proyecto haya sido informado por la comisión o las comisiones correspondientes,pasaráaconsideración de la plenaria de la Cámara, donde será discutido y aprobado en grande y en detalle. Cada aprobación requerirá de la mayoría absoluta de los miembros presentes.

5. El proyecto aprobado por la Cámara de origenserá remitidoa laCámara revisora para su discusión. Si la Cámara revisora lo aprueba, será enviado al Órgano Ejecutivo para su promulgación.

6. Si la Cámara revisora enmienda o modifica el proyecto, éste se considerará aprobado si la Cámara de origen acepta por mayoría absoluta de los miembros presentes las enmiendas o modificaciones. En caso de que no las acepte, las dos Cámaras se reunirán a requerimiento de la Cámara de origen dentro de los veinte días siguientes y deliberaránsobreelproyecto.Ladecisión será tomada por el Pleno de laAsamblea Legislativa Plurinacional por mayoría absoluta de sus miembros presentes.

2. Proyecto de ley wakiyataxa Cámara de Diputados uksaruwa apayatani ukatxa comisiones ukarurakiwa luqtasirakini.

3. Iniciativas legislativas ukanakaxa descen t ra l i zac ión , au tonomías ukjamaraki ordenamiento territorial ukanakaxaCámaradeSenadoresukana yatitañapawa.

4. Kunapachatixa comisiones ukanakaru yatiyatani ukjaxa Plenaria de Cámara ukaruwa mäkiptayatani ukanwa aruskipapxani ukjamaraki jay satán. Jay sañaxa ukankirinakatjamaniwa.

5. Proyecto cámara uksata jay sataxa cámararevisorauksaruwaaruskipañataki mäkiptayatani. Cámara revisora ukatixa jay sanixa Órgano Ejecutivo ukaruwa mäkiptayatani markaru yatiyasiñapataki.

6. Cámara revisora ukatixa proyecto uka mayjt’ayani ukjaxa cámara de origen ukaruwa kutiqani mayjt’ayata ukank i r inakampi jay sañatak i . Janitixa jay satakaspaxa paypacha cámara ukanakawa tantachasisa pä tunka urunakana proyecto ukata amuykipapxaspa. Amtawixa Asamblea Legislativa Plurinacional waljani ukankirinakatwa yatisirakispa.

89CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

7. En caso de que pasen treinta días sin que la Cámara revisora se pronuncie sobre el proyecto de ley, el proyecto será considerado en el Pleno de la Asamblea Legislativa Plurinacional.

8. Elproyectoaprobado,unavezsancionado, será remitido al Órgano Ejecutivo para su promulgación como ley.

9. Aquel proyecto que haya sido rechazado podrá ser propuesto nuevamente en la Legislatura siguiente.

10. La ley sancionada por la Asamblea Legislativa Plurinacional y remitida al Órgano Ejecutivo, podrá ser observada por la Presidenta o el Presidente del Estado en el término de diez días hábiles desde el momento de su recepción. Las observaciones del Órgano Ejecutivo se dirigirán a laAsamblea. Si ésta estuviera en receso, la Presidenta o el Presidente del Estado remitirá sus observaciones a la Comisión de Asamblea.

11. Si la Asamblea Legislativa Plurinacional considera fundadas las observaciones modificará la ley conforme a éstas y la devolverá al Órgano Ejecutivo para su promulgación.Enelcasodequeconsidere infundadas las observaciones, la ley será promulgada por la Presidenta o el PresidentedelaAsamblea.Lasdecisiones de la Asamblea se tomarán por mayoría absoluta de sus miembros presentes.

7. Janitixa kimsa tunka urunakata cámara revisora ukaxa proyecto de ley uñakipkaspaxa Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa amuyatarakispa.

8. Poryecto de ley jay sataxa Órgano Ejecutivouksaruwamäkiptayataniukana kamachjama uñt’ayañataki.

9. Khä proyecto de ley ukatixa janiw sataspaxa jutïri legislatura ukanwa wasitata uñt’ayatarakispa.

10. Asamblea Legislativa Plurinacional ukana jay sata kamachixa tunka urunakanwa marka p’iqinchirita jay sata jan ukaxa janiw satasa yatisirakispa. Jani askiki Órgano Ejecutivo ukatxa Asamblea ukaruwa yatiyatarakispa. Ukatixa samarawina jiqxatasispa ukjaxa comisión de asamblea ukaruwa jani walinanakakaxa uñt’ayatarakispa.

11.AsambleaLegislativaPlurinacionalukatixa askinjama jani walinakata amuychini ukjaxa uka jani walinakxa askichaspawa ukjamata Órgano Ejecutivo ukaru mäkiptayataniutt’ayañapataki.Janitixajan walinakakaxa inaukjamakisatachiukjaxa asamblea p’iqinchiriwa uka kamachi utt’yarakispa. Amuyunakaxa akankiri waljaniritjamawa jay sasirakispa.

90 MACHAQA TAYKA KAMACHI

12. La ley que no sea observada dentro del plazo correspondiente será promulgada por laPresidentaoPresidentedelEstado. Las leyes no promulgadas por el Órgano Ejecutivo en los plazos previstos en los numeralesanterioresseránpromulgadas por la Presidenta o el Presidente de la Asamblea.

Artículo 164.

I. La ley promulgada será publicada en la Gaceta Oficial de manera inmediata.

II. La leyserádecumplimientoobligatoriodesde el día de su publicación, salvo que en ella se establezca un plazo diferente para su entrada en vigencia.

TÍTULO II ÓRGANO EJECUTIVO

CAPÍTULO PRIMERO COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES

DEL ÓRGANO EJECUTIVO

SECCIÓN I DISPOSICIÓN GENERAL

Artículo 165.

I. El Órgano Ejecutivo está compuesto por la Presidenta o el Presidente del Estado, la Vicepresidenta o el Vicepresidente del Estado, y las Ministras y los Ministros de Estado.

II. Las determinaciones adoptadas en Consejo de Ministros son de responsabilidad solidaria.

12. Kamachit ixa pachapar jama jani uñakipatakanixa jilïrimarka p’iqinchiriwa utt’ayarakispa.KamachinakatixaÓrgano Ejecutivo jani pachaparjama utt ’ayatakaspa ukjaxa asamblea p’iqinchiriwa utt’ayaspa.

164 Kamachi.

I. Utt’yata kamachixa Gaceta Oficial tuqiwa markaru yatiyataspa.

II. Kamachixa markaru uñt’ayataki ukjatwa phuqhasiñapa inasa má pacha utjchispa jani phuqhasiñapataki.

PAYÏRI UÑAÑCHAWI MARKA APNAQIRITA

NAYRÏRI JALJTA MARKA APNAQIRINA UTT’AWIPA

UKJAMARAKI PHUQAWIPA

NAYRÏRI T’AQXTA KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA

165 Kamachi.

I. Órgano Ejecutivo ukaxa marka p’iqinchirita janukax sullkiri p’iqinchirita ukjamaraki Ministras ukatsti Ministros ukanakata utt’ayatawa.

II. Amtanakaxa Consejo de Ministros ukanxa taqinina amparanakapankiwa.

91CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SECCIÓN II PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA

DEL ESTADO

Artículo 166.

I. La Presidenta o el Presidente y la Vicepresidenta o el Vicepresidente del Estado serán elegidas o elegidos por sufragio universal, obligatorio, directo, libre y secreto. Será proclamada a la Presidencia y a la Vicepresidencia la candidatura que haya reunido el cincuenta por ciento más uno de los votos válidos; o que haya obtenido un mínimo del cuarenta por ciento de los votos válidos, con una diferencia de al menos diez por ciento en relación con la segunda candidatura.

II. En caso de que ninguna de las candidaturas cumpla estas condiciones se realizará una segunda vuelta electoral entre las dos candidaturas más votadas, en el plazo de sesentadíascomputablesapartirdelavotación anterior. Será proclamada a la Presidencia y a la Vicepresidencia del Estado la candidatura que haya obtenido la mayoría de los votos.

Artículo 167. Para acceder a la candidatura a la Presidencia o a la Vicepresidencia del Estado se requiere cumplir con las condiciones generales de acceso al servicio público, contar con treinta años de edad cumplidos al día de la elección, y haber residido de forma permanente en el país al menos cinco años inmediatamente anteriores a la elección.

PAYÏRI T’AQXTA ESTADO UKANA JILIRI IRPIRITA

UKJAMARAKI SULLKIRI IRPIRITA

166 Kamachi.

I. Bolivia marka p’iqinchirixa ukjamaraki sullkiri p’iqinchirixa sufragio universal taypiwa obligatorio, libre, chiqapa, jamasata chhijllatapxaspa. Jilïri p’iqinchiritakixa ukjamaraki sul lk ir i p’ iqinchir i takixa cincuenta por ciento más uno ukja votos jaquntatanakampiwa utt’yatarakispa; jani ukaxa mínimo del cuarenta por ciento votos jaquntatanaka con una diferencia de diez por ciento segunda candidatura ukaru ukjamarakispawa.

II. Jan ukjamakaspa ukjaxa paya candidatos jila votos jaquntatanakawa payiri kuti chhijllawina suxta tunka urunakatwa nayriri chhijllawi uka uruta jakhutarjamawa phuqhasirakispa. Kawkmiri candidatura ukayajilavotosukanichiniukawap’iqinchiritxa utt’ayatarakispa.

167 Kamachi. Candidatura p’iqinchiritaki jan ukjamaraki sullkiri p’iqinchiritaki jumanakatakixa phisqa maratakiwa ukjamaraki kimsa tunka maraniña chhijllawi urukama ukjamaraki phisqa mara aka markan qamawiniñapawa.

92 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 168. El periodo de mandato de la PresidentaodelPresidenteyde laVicepresidenta odelVicepresidentedelEstadoesdecincoaños, y pueden ser reelectas o reelectos por una sola vez de manera continua.

Artículo 169.

I. Encasode impedimentooausenciadefinitiva de la Presidenta o del Presidente del Estado, será reemplazadaoreemplazadoenelcargo por la Vicepresidenta o el Vicepresidente y, a falta de ésta o éste, por la Presidenta o el Presidente del Senado, y a falta de ésta o éste por la Presidente o el Presidente de la Cámara de Diputados. En este último caso, seconvocaránnuevaseleccionesenelplazo máximo de noventa días.

II. En caso de ausencia temporal, asumirá la Presidencia del Estado quien ejerza la Vicepresidencia, por un periodo que no podrá exceder los noventa días.

Artículo 170. La Presidenta o el Presidente del Estado cesará en su mandato por muerte; por renuncia presentada ante la Asamblea Legislativa Plurinacional; por ausencia o impedimento definitivo; por sentencia condenatoria ejecutoriada en materia penal; y por revocatoria del mandato.

Artículo 171. En caso de revocatoria del mandato, la Presidenta o el Presidente del Estado cesará de inmediato en sus funciones, debiendo asumir la Presidencia la persona que ejerza la Vicepresidencia, quien convocará de forma inmediata a elecciones a la Presidencia del Estado a realizarse en el plazo máximo de noventa días.

168 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirixa ukjamaraki sullkir i p’ iqinchirixa phisqa maratakiwa ukampirsa maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa.

169 Kamachi.

I. Bolivia marka p’iqinchiritixa chhaqhasispa ukjaxa sullkïri p’iqinchiriwa utt’asirakispa p’iqinchirita akatixa chhaqhasispa ukjaxa senado p’iqinchiriwa utt’asirakispa akniritixa chhaqhasispaukjaxadiputadosp’iqinchiriwa makatarakispa.Akaqhiphirinxa llatunk tunka urunakatwa machaqata chhijllatarakispa.

II. Kunapachatï juk’a pacha ch’usasispa ukjaxa sullkiri p’iqinchiriwa llatuk tunka urutaki utt’asispa.

170 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirixa jiwañampiwa jaytjaspa jan ukaxa Asamblea legislativa Plurinacional ukaruwa renuncia jaytaspa; sentencia condenatoria ejecutoriada enmateria penal; revocatoria de mandato taqi ukanaka tuqiwa suyt’ayataspa.

171 Kamachi. Revocatoria de mandato ukjaspa ukjaxa sullkiri p’iqinchiriwa utt’ayatarakispa ukatxa mäkiwa llatunk tunka urunakata chhijllawiru jawsatarakispa.

93CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 172. Son atribuciones de la Presidenta o del Presidente del Estado, además de las que establece esta Constitución y la ley:

1. Cumplir y hacer cumplir la Constitución y las leyes.

2. Mantener y preservar la unidad del Estado boliviano.

3. Proponer y dirigir las políticas de gobierno y de Estado.

4. Dirigir la administración pública y coordinar la acción de los Ministros de Estado.

5. Dirigir la política exterior; suscribir tratados internacionales; nombrar servidores públicos diplomáticos y consularesdeacuerdoa la ley; yadmitir a los funcionarios extranjeros en general.

6. Solicitar la convocatoria a sesiones extraordinarias al Presidente o Presi- denta de la Asamblea Legislativa Plurinacional.

7. Promulgar las leyes sancionadas por la Asamblea Legislativa Plurinacional.

8. Dictar decretos supremos y resolu- ciones.

9. Administrar lasrentasestatalesydecretar su inversión por intermedio del Ministerio del ramo, de acuerdo a las leyes y con estricta sujeción al Presupuesto General del Estado.

10. Presentarelplandedesarrolloeconómico y social a la Asamblea Legislativa Plurinacional.

172 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirina tayka kamach i r jamaxa akn i r inakawa phuqhawinakapaxa:

1. Tayka kamachi ukjamaraki sullka kamachinaka phuqhaña ukjamaraki phuqhayaña.

2. Bolivia marka mayachata uñjaña ukajamraki waqaychaña.

3. Políticas de gobierno y de estado wakiyaña ukjamaraki p’iqinchaña.

4. Administración pública p’iqinchaña ukjamarakiaccióndeMinistrosdeestado purapata aruskipaña.

5. Anqa marka amta p’iqinchaña; tratados internacionales qillqantaña, servidores públicos ukjamaraki diplomáticos utt’ayaña, funcionarios extranjeros ukanakaru jay saña.

6. Akatjamata tantachawi asamblea legislativa Plurinacional p’iqinchiriru achikaña.

7. AsambleaLegislativaPlurinacionalukata jay sata kamachinakata utt’ayaña.

8. Decre to Supremos uk jamarak i resoluciones wakiyaña.

9. Rentas estatales uñjaña ukjamaraki Ministerio de Hacienda taypi inversión ukatakikamachinaka tuqiTesoroGeneral de la Nación ukana uñxasiwipampi decreto wakiyaña.

10. Nayraru qullqi amta ukjamaraki markachirinakata Asamblea legilativa Plurinacional ukaru luqtaña.

94 MACHAQA TAYKA KAMACHI

11. Presentar a la Asamblea Legislativa Plurinacional, dentro de las treinta primeras sesiones, el proyecto de Ley delPresupuestoGeneraldelEstadopara la siguiente gestión fiscal y proponer, durante su vigencia, las modificaciones que estime necesarias. El informe de los gastospúblicosconformealpresupuesto se presentará anualmente.

12. Presentar anualmente a la Asamblea Legislativa Plurinacional, en su primera sesión,el informeescritoacercadelcurso y estado de la Administración Pública durante la gestión anual, acompañado de las memorias ministeriales.

13. Hacer cumplir las sentencias de los tribunales.

14. Decretar amnistía o indulto, con la aprobación de la Asamblea Legislativa Plurinacional.

15. Nombrar, de entre las ternas propuestas por laAsambleaLegislativaPlurinacional, a la Contralora o al Contralor General del Estado, a la Presidenta o al Presidente delBancoCentral deBolivia, a lamáxima autoridad del Órgano de Regulación de Bancos y Entidades Financieras, y a las Presidentas o a los Presidentes de entidades de función económica y social en las cuales interviene el Estado.

16.Preservar la seguridad y la defensa del Estado.

17. Designar y destituir al Comandante en Jefe de las Fuerzas Armadas y a los Comandantes del Ejército, de la Fuerza Aérea y de la Armada.

11. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaru kimsa tunka nayriri sesiones taypi kamachiamtaPresupuestoGeneralde la Naciónjutirimaratakimayjt’ayatañapampi luqtaña. Qullqi tukjatatata yatiyawi sapa marata luqtaña.

12. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaru sapa mara qillqata taypi curso y administración pública ukata memorias ministeriales ukampi luqtaña.

13. Sentencia de tribunales ukanaka phuqhayaña.

14. Amnistía o indulto uka Asamblea LegislativaPlurinacional taypi jaysayasa utt’ayaña.

15. Asamblea legislativa Plurinacional taypita chhijllatanaka contralora jani ukaxa contralor General del Estado, p’iqinchiri Banco Central de Bolivia, Órganos de Regulación de Bancos y entidades financieras ukjamaraki entidades económicas y social estado ukata apnaqatanaka utt’ayaña.

16. Seguridadukjamarakidefensadelestado waqaychaña.

17. Fuerzas Armadas p’iqinchiri, Ejército p’iqinchiri ukjamaraki Fuerza Aérea y de Armada utt’ayaña ukjamaraki jaqsuña.

95CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

18.Designar y destituir al Comandante General de la Policía Boliviana.

19. Proponer a la Asamblea Legislativa Plurinacional los ascensos a General de Ejército, de Fuerza Aérea, de División y de Brigada; a Almirante, Vicealmirante y Contralmirante, y a General de la Policía, de acuerdo a informe de sus servicios y promociones.

20.Crear y habilitar puertos.

21. Designar a sus representantes ante el Órgano Electoral.

22. Designar a las Ministras y a los Ministros de Estado, respetando el carácter plurinacional y la equidad de género en la composición del gabinete ministerial.

23. Designar a la Procuradora o al Procurador General del Estado.

24. Presentar proyectos de ley de urgencia económica, para su consideración por la Asamblea Legislativa Plurinacional, que deberá tratarlos con prioridad.

25. Ejercer el mando de Capitana o Capitán General de las Fuerzas Armadas, y disponer de ellas para la defensa del Estado, su independencia y la integridad del territorio.

26. Declarar el estado de excepción.

27. Ejercer la autoridad máxima del Servicio Boliviano de Reforma Agraria y otorgar títulos ejecutoriales en la distribución y redistribución de las tierras.

18. Comandante General de la Policía utt’ayaña ukjamaraki jaqsuña.

19. AsambleaLegislativaPlurinacionalukana ascensosdecategoríageneraldeejército, fuerza aérea, de división ukjamaraki brigada, almirante, vicealmirante y contralmirante ukjamaraki general de la policía irnaqatanakaparjama promociones ukarjama uñt’ayaña.

20. Puer tos uñstayaña uk jamarak i askichaña.

21. Representantes Órgano Electoral ukana utt’ayaña.

22. MinistrasukjamarakiMinistrosdelestado ukanaka plirnacional taypi ukjamaraki equidad de género ukanakampi chikanchasa utt’ayaña.

23. Chacha janukaxawarmiprocuradoradel estado utt’ayaña.

24. AsambleaLegislativaPlurinacionalukaru proyectos de ley deurgencia económica luqtaña mäki uñakipatañapataki.

25. Capitana jan ukaxa capitan General de las fuerzas armadas kankaña phuqhaña ukjamaraki estado ukaru taqi jani walita jark’aqaña.

26. Estado de excepción jay saña.

27. Jilïrir p’iqinchiri ukjamaraki servicio boliviano de Reforma Agraria kankaña phuqhañaukjamarakiTítulosejecutoriales uraqi jalasiwita luqtaña.

96 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 173. La Presidenta o el Presidente del Estado podrá ausentarse del territorio boliviano pormisiónoficial, sinautorizaciónde laAsamblea Legislativa Plurinacional, hasta un máximo de diez días.

Artículo174.SonatribucionesdelaVicepresidenta o del Vicepresidente del Estado, además de las que establece esta Constitución y la ley:

1. Asumir la Presidencia del Estado, en los casos establecidos en la presente Constitución.

2. Coordinar las relaciones entre el Órgano Ejecut ivo, la Asamblea Legislativa Plurinacional y los gobiernos autónomos.

3. Participar en las sesiones del Consejo de Ministros.

4. Coadyuvar con la Presidenta o el Presidente del Estado en la dirección de la política general del Gobierno.

5. Participar conjuntamente con la Presidenta o el Presidente del Estado en la formulación de la política exterior, así como desempeñar misiones diplomáticas.

SECCIÓN III MINISTERIOS DE ESTADO

Artículo 175.

I. Las Ministras y los Ministros de Estado son servidoras públicas y servidores públicos, y tienen como atribuciones, además de las determinadas en esta Constitución y la ley:

173 Kamachi. Bolivia marka piqinchirixa anqa markaruxa misión oficial taypiwa jan jay sasa Asamblea Legislativa Plurinacional tunka urunakawa mistuspa.

174 Kamachi. Bolivia marka sullkiri p’iqinchirina phuqhawinakapawa kunjamatï aka tayka kamachina utt’yataki ukjamarjama:

1. Bolivia marka p’iqinchaña tayka kamachi utt’ayatarjama phuqhaña.

2. AruskipawinakaÓrganoEjecutivoukjamaraki Asamblea Legislativa Plurinacional ukatxa GobiernosAutónomos ukanakampi chikawa p’iqt’pxañapa.

3. Sesión de Consejo de Ministros ukana chikäña.

4. Bolivia marka p’iqinchirimpi chika Política General de Gobierno phuqhawi yañapaña.

5. Bolivia marka p’iqinchirimpi chika Política exterior ukjamaraki misiones diplomáticas ukanakana chikanchaña.

KIMSA T’AQXTA ESTADO UKANA P’IQT’IRINAKA

175 Kamachi.

I. Ministras ukjamaraki Ministros ukanakaxa servidores públicos ukajapxiwa ukampirusa phuqhawinipxiwa kunjamatï aka tayka kamachina wakt’ayataki ukjamaru:

97CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

1. Proponerycoadyuvarenlaformulaciónde las políticas generales del Gobierno.

2. Proponer y dir igir las polí t icas gubernamentales en su sector.

3. La gestión de la Administración Pública en el ramo correspondiente.

4. Dictar normas administrativas en el ámbito de su competencia.

5. Proponer proyectos de decreto supremo y suscribirlos con la Presidenta o el Presidente del Estado.

6. Resolver en última instancia todo asunto administrativo que corresponda al Ministerio.

7. Presentar a la Asamblea Legislativa Plurinacional los informes que les soliciten.

8. Coordinar con los otros Ministerios la planificación y ejecución de las políticas del gobierno.

II. Las Ministras y los Ministros de Estado son responsables de los actos de administración adoptados en sus respectivas carteras.

1. Formulación de Políticas generales del Gobierno taypina arsuña ukjamaraki yanapaña.

2. Políticas Gubernamentales thakhipana arsuña ukjamaraki p’iqinchaña.

3.GestióndeAdministraciónPúblicathakhipa thakhinchaña.

4. Normas Administrativas thakhipa qillqaña.

5. Proyectos de Decreto Supremo amtaña ukxa Bolivia marka p’iqinchirimpi chika

Qillqantxaaña.

6. Ministerio irpxaruwina jani askichata jani walt’awinaka qhipha qhipharu askichaña.

7. Asamblea legislativa Plurinacional ukana mayitaparjama yatiyawinaka luqtaña.

8. Yaqha Ministros ukanakampi amtawi ukjamaraki phuqhawi políticas del gobierno ukana chikanchasiña.

II. Ministras ukjamaraki Ministros del e s t a d o u k a n a k a n p ’ i q i n c h a ñ a x a amparanakapankiwa.

98 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 176. Para ser designada o designado Ministra o Ministro de Estado se requiere cumplir con las condiciones generales de acceso al servicio público; tener cumplidos veinticinco años al día del nombramiento; no formar parte de la Asamblea Legislativa Plurinacional; no ser directivo, accionista ni socio de entidades financieras o empresas que mantengan relación contractual o que enfrenten intereses opuestos con el Estado; no ser cónyuge ni pariente consanguíneooafíndentrodelsegundogradode quienessehallarenenejerciciode laPresidencia o la Vicepresidencia del Estado.

Artículo 177. No podrá ser designada como Ministra o Ministro de Estado la persona que, en forma directa o como representante legal de persona jurídica, tenga contratos pendientes de su cumplimiento o deudas ejecutoriadas con el Estado.

TÍTULO III ÓRGANO JUDICIAL Y

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL

CAPÍTULO PRIMERO DISPOSICIONES GENERALES

Artículo 178.

I. La potestad de impartir justicia emana del pueblo boliviano y se sustenta en los principios de independencia, imparcialidad, seguridad jurídica, publicidad, probidad, celeridad, gratuidad, pluralismo jurídico, interculturalidad, equidad, servicio a la sociedad, participación ciudadana, armonía social y respeto a los derechos.

176 Kamachi. Ministra jan ukaxa Ministro ukjama utt’ayatañatakixa condiciones generales de acceso al servicio público phuqhañawa; pä tunka phisqani mara chhijllawi ururu phuqhatañapawa; janiwa asamblea Legislativa plurinacionaltaypinachikachaskaspati; janirakiwa directivo, accionista, socios de entidades financieras jani ukaxa empresas estado ukampi uñkatasiñatakjamakaspati; janirakiwa jaya ukjamaraki jak’a Bolivia marka p’iqinchirina jani ukaxa sullka p’iqinchirina wila masipakaspati.

177 Kamachi. Ministra jani ukaxa Ministro de Estado ukañatakixa kawknirinakatixa contratos pendientes phuqhawipana jan ukaxa deudas ejecutoriadas con el estado uka taypina jikxatasirinakaxa janiwa utt’ayatakapxaspati.

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TARIPIRI UKJAMARAKI ARXATIRINAKA TAQI

MARKANAKATA

NAYRÏRI JALJTA KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA

178 Kamachi.

I. Justicia apnaqañaxa pueblo boliviano ukata yurita ukjamaraki amtawixa utt’ayatawa principios de independencia, imparcialidad, seguridad jurídica, publicidad, probidad, celeridad, gratuidad, pluralismo jurídico, interculturalidad, equidad, servicio a la sociedad, participación ciudadana, norma social ukjamaraki yäqasiña akanaka taypina phuqhasiñapa.

99CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. Constituyen garantías de la independencia judicial:

1. El desempeño de los jueces de acuerdo a la carrera judicial

2. La autonomía presupuestaria de los órganos judiciales.

Artículo 179.

I. La función judicial es única. La jurisdicción ordinaria se ejerce por el Tribunal Supremo de Justicia, los tribunales departamentales de justicia, los tribunales de sentencia y los jueces; la jurisdicción agroambiental por el Tribunal y jueces agroambientales; la jurisdicción indígenaoriginariacampesinase ejerce por sus propias autoridades; existirán jurisdicciones especializadas reguladas por la ley.

II. La jurisdicción ordinaria y la jurisdicción indígena originario campesina gozarán de igual jerarquía.

III. La justicia constitucional se ejerce por el Tribunal Constitucional Plurinacional.

IV. El Consejo de la Magistratura es parte del Órgano Judicial.

II. Garantías de la independencia judicial ukaxa utt’ayatawa: Jueces ukanakana irnaqawipanxa kunjamatï carrera judicial ukanautjkiukjamañapawaukjamarakiqullqixa jupanaka pachpawa apnaqasipxañapa.

179 Kamachi.

I. Función juducial ukaxa mayakiwa. Jurisdicción ordinaria ukaxa Tribunal Supremo de Just ic ia , Tr ibuna les Departamentales de justicia, Tribunales de Sentencia ukjamaraki Jueces ukanakaruwa p’iqinchi; jurisdicción Agroambiental ukaxa tribunal de Jueces Agroambientales tuqi; Jurisdicción indígena originaria campesina pachpa p’iqinchirinakapata phuqhatawa; jurisdicciones especiales kamachi tuqiwa uñakipatani.

II. Jurisdicciónordinariaukjamaraki jurisdicción indígena originanario campesino kikipata yaqatapxiwa.

III. Justicia constitucional ukaxa Tribunal Constitucional tuqiwa phuqhi.

IV. Consejo de la Magistratura ukaxa Órgano Judicial taypinkiwa.

100 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO SEGUNDO JURISDICCIÓN ORDINARIA

Artículo 180.

I. La jurisdicción ordinaria se fundamenta en los principios procesales de gratuidad, publicidad, transparencia,oralidad,celeridad, probidad, honestidad, legalidad, eficacia, eficiencia, accesibilidad, inmediatez, verdad material, debido proceso e igualdad de las partes ante el juez.

II. Se garantiza el principio de impugnación en los procesos judiciales.

III. La jurisdicción ordinaria no reconocerá fueros,privilegiosni tribunalesdeexcepción. La jurisdicción militar juzgará los delitos de naturaleza militar regulados por la ley.

SECCIÓN I TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA

Artículo 181. El Tribunal Supremo de Justicia es el máximo tribunal de la jurisdicción ordinaria. Está integradoporMagistradasyMagistrados.Se organiza internamente en salas especializadas. Su composición y organización se determinará por la ley.

PAYÏRI JALJTA QILLQATA TAYPI TARIPAÑA

180 Kamachi.

I. Jurisdicción ordinaria ukaxa principios procesales de gratitud, publicidad, transparencia,oralidad, celeridad,probidad, honestidad, legalidad,eficacia,accesibilidad, inmediatez, verdadmaterial, debidoproceso igualdad las partes ante el juez ukanakana utt’ayatawa.

II. Principiosdede impugnaciónde losprocesos judiciales jay sawiwa.

III. Jurisdicción ordinaria ukaxa fueros, privilegios ni tribunales de excepción janiwa uñt’atakaniti. Jurisdicción militar ukaxa pachpa kamachinakapa tuqiwa juchanchasirakini.

NAYRÏRI T’AQXTA JILIRI TARIPIRI

181 Kamachi. Tribunal Supremo de Justicia ukaxa tayka tribunal de la jurisdicción ordinaria ukjamawa.MagistradosukjamarakiMagistrados ukanakata utt’ayatawa. Pachpa taypina salas especialesukanakatautt’ayatawa.Composición ukjamaraki organización ukanakaxa kamachi tuqiwa wakt’ayatani.

101CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 182.

I. Las Magistradas y los Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia serán elegidas y elegidos mediante sufragio universal.

II. La Asamblea Legislativa Plurinacional efectuará por dos terc ios de sus miembros presentes la preselección de las postulantes y los postulantes por cada departamento y remitirá al órgano electoral la nómina de los precalificados para que éste proceda a la organización, única y exclusiva, del proceso electoral.

III. Las y los postulantes o persona alguna, no podrán realizar campaña electoral a favor de sus candidaturas, bajo sanción de inhabilitación. El Órgano Electoral será el único responsable de difundir los méritos de las candidatas y los candidatos.

IV. Las magistradas y magistrados no podrán pertenecer a organizaciones políticas.

V. Serán elegidas y elegidos las candidatas y loscandidatosqueobtenganmayoríasimple de votos. La Presidenta o el Presidente del Estado ministrará posesión en sus cargos.

182 Kamachi.

I. Magistrados ukjamaraki Magistrados del TribunalSupremodeJusticiaukankirinakaxa sufragio universal taypiwa chhijllatapxani.

II. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa dos tercios devotos ukankirinakata sapa departamento p’iqinchiritakiphuqharakini preseleccionados ukanakaxa Órgano Electoral ukaruwa wakichxañapataki luqtarakispa.

III. Postulantes jan ukaxa yaqha jaqisa janiwa campaña electoral lurkaspati jan ukaxa jaqsutaspawa. Órgano Electoral atipirinakata ukjamaraki atipt’asirinakata qhanañcharakispa.

IV. Magistradas ukjamaraki Magistrados ukanakaxa janiwa organizaciones políticas taypina chikanchasipkaspati.

V. Chacha jan ukaxa warmi chhijllatanakaxa atpt’asirinakata chhij l latapxañapawa kawkmirinakatixa simple mayría de votos ukanipxani ukanakawa atipiripxani. Boliviamaraka p’iqinchiriwa cargo ukxa utt’yarakini.

102 MACHAQA TAYKA KAMACHI

VI. Para optar a la Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia será necesario cumplir con los requisitos generales establecidos para los servidores públicos: haber cumplido treinta años de edad, poseer título de abogado, haber desempeñado, con honestidad y ética, funciones judiciales, profesióndeabogadoocátedrauniversitaria durante ocho años y no contar con sanción dedestitucióndelConsejode laMagistratura. Para la calificación de méritos se tomará en cuenta el haber ejercido la calidad de autoridad originaria bajo su sistema de justicia.

VII. El sistema de prohibiciones e incompa- tibilidades aplicado a las Magistradas y a los Magistrados del Tribunal Supremo de Justiciaseráelmismoquepara losservidores públicos.

Artículo 183.

I. LasMagistradasy losMagistrados,nopodrán ser reelegidas ni reelegidos. Su periodo de mandato será de seis años.

II. Las Magistradas y Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia cesarán en sus funciones por cumplimiento de mandato, sentencia ejecutoriada emergente de juicio deresponsabilidades, renuncia, fallecimiento y demás causales previstas en la ley.

VI.MagistraturadelTribunalSupremodeJusticia ukatakixa kunjamtï servidores públicos ukjamarjamawa phuqhapxarakini: kimsa tunka phuqhata maraniñapawa, título de abogado ukani, irnaqatani, honestidad ética ukani, funciones judicialesukani, arxatawina irnaqawini, jani ukaxa jach’a yatiqaña utanakana kimsaqallqu maranaka yatichiri ukjamaraki jani destitución del consejo de la magistratura ukani. Calificación de méritos ukatakixaautoridadoriginariabajosusistema de justicia ukaniñapawa.

VII.Sistemadeprohibicioneseincompatibilidades Magistrados ukjamaraki Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia phuqha ukanakaxa kunjamatï servidores públicos ukankirinakjamarakiwa.

183 Kamachi.

I. Magistradas ukjamaraki Magistrados ukanakaxajaniwamayampichhijllatapkaspati. Suxta marakiwa irnaqawipaxa.

II. Magistradas ukjamaraki Magistrados del TribunalSupremodeJusticiaukankirinakaxa irnaqawipatxa kunapachatixa sentencia ejecutoriada emergente de juicio de responsabilidades, renuncia, fallecimiento yaqhanakampikamachinjamaqhanañchataki ukjamarjamawa suyt’ayatapxaspa.

103CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 184. Son atribuciones del Tribunal Supremo de Justicia, además de las señaladas por la ley:

1. Actuar como tribunal de casación y conocer recursos de nulidad en los casos expresamente señalados por la ley.

2. Dirimirconflictosdecompetenciassuscitados entre los tribunales departamentales de justicia.

3. Conocer, resolver y solicitar en única instancia los procesos de extradición.

4. Juzgar, como tribunal colegiado en pleno y en única instancia, a la Presidenta o al Presidente del Estado, o a la Vicepresidenta o al Vicepresidente del Estado, por delitos cometidos en el ejercicio de su mandato. El juicio se llevará a cabo previa autorización de la Asamblea Legislativa Plurinacional, por decisión de al menos dos tercios de los miembros presentes, y a requerimiento fundado de la Fiscal o del Fiscal General del Estado, quien formulará acusación si estima que la investigaciónproporcionó fundamento para el enjuiciamiento. El proceso será oral, público, continuo e ininterrumpido. La ley determinará el procedimiento.

5. Designar, de las ternas presentadas por el Consejo de la Magistratura, a los vocales de los tribunales departamentales de justicia.

6. Preparar proyectos de leyes judiciales y presentarlos a la Asamblea Legislativa Plurinacional.

7. Conocer y resolver casos de revisión extraordinaria de sentencia.

184 Kamachi. Tribunal Supremo de Justicia ukanaphuqhawinakapaxakunjamatï kamachina qhanañchataki ukjamawa:

1. Tribunal de cesión ukjama phuqhaña ukjamaraki recursos de nulidad kamachinjama qhanañchata uñt’aaña.

2. Departamentos ukakana jan walt’awinaka jan kunaru tukuyaña.

3. Jaya markanakata juchaniru waytaniña, uñt’ña, askichaña ukjamaraki mayiña.

4. Tribunal colegiado kankañampixa Bolivia marka p’iqinchiriruxa jan ukaxa sullka p’iqinchiriruxa jan wali luratanakapata juchanchaña.Juchanchawixa Asamblea Legislativa Plurinacional ukata ods tercios de votos ukankirinakata jay satañapawa ukjamaraki Fiscal General del Estado ukankirita mayitrarjam jupawa chiqpacha yatxatasaxa juchaniri juchanchayarakispa. Thakhixa arsuta, público continúo e interrumpido ukjamawa. Kamachi taypiwa thakhixa uñt’ayatani.

5. Consejo de Magistratura ukata uñt’ayata sutinakaxa vocales de los tribunales departamentales de Jusrticia ukanakaru uñt’ayata.

6. Proyecto de leyes wakichatanaka asambleaLegislativaPlurinacionalukaru uñt’ayaña.

7. Casos de revisión extraordinaria de sen tenc ia uñ t ’aña uk jamarak i askichaña.

104 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 185. La magistratura del Tribunal Supremo de Justicia será ejercida de manera exclusiva.

CAPÍTULO TERCERO JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL

Artículo 186. El Tribunal Agroambiental es el máximo tribunal especializado de la jurisdicción agroambiental. Se rige en particular por los principios de función social, integralidad, inmediatez, sustentabilidad e interculturalidad.

Artículo 187. Para ser elegida Magistrada o elegido Magistrado del Tribunal Agroambiental serán necesarios los mismos requisitos que los miembros del Tribunal Supremo de Justicia, además de contar con especialidad en estas materias y haber ejercido con idoneidad, ética y honestidad la judicaturaagraria, laprofesión libre o lacátedrauniversitariaenelárea,duranteocho años. En la preselección de las candidatas y los candidatos se garantizará la composición plural, considerando criterios de plurinacionalidad.

Artículo 188.

I. Las Magistradas y los Magistrados del Tribunal Agroambiental serán elegidas y elegidos mediante sufragio universal, según el procedimiento, mecanismos y formalidades para los miembros del Tribunal Supremo de Justicia.

II. El sistema de prohibiciones e incompa- tibilidades aplicado a las Magistradas y los Magistrados del Tribunal Agroambiental será el de los servidores públicos.

185 Kamachi. Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia ukana irnaqawipaxa phuqhatapuniniwa.

KIMSÏRI JALJTA SAMANA ARXATIRI

186 Kamachi. Tribunal Agroambiental ukaxa jilïri tribunal especializado ukjamawa. Función social, integridad, inmediatez, sustentabilidad e interculturalidad taypiwa phuqhasi.

187 Kamachi. Magistrada jan ukaxa Magistrado del tribunal Agroambiental ukañatakixa Tribunal de Supremo de Justicia ukataki mayitaki ukjamarakiwa aka yatxatawita yatxatata, idoneidad ukani, ética honestidad, judicatura agraria ukata, jan i ukaxa ya t i ch i r i r universidad ukana kimsaqallqu maranaka taqi ukanakawa mayitarakini. Chhijllatanaka uñt’asaxa composición plural taypi plurinacional amuyurjamawa jay satarakini.

188 Kamachi.

I. MagistradasjaniukaxaMagistradosukaxadel TribunalAgroambientalukañatakixasufragio universal taypi kunjamatï procedimientos, mecanismos ukjamaraki formalidades TribunalSupremodeJusticiaukjamarjamawa chhijllatapxaspa.

II. Sistemadeprohibicioneseincompatibilidades phuqhatamagistrdasjaniukaxzaMagistrados del Tribunal Agroambiental ukankirinakaxa servidores públicos ukajapxiwa.

105CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. El tiempo de ejercicio, la permanencia y la cesación en el cargo establecidos para las Magistradas y los Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia serán de aplicación a los miembros del Tribunal Agroambiental.

Artículo 189. Son atribuciones del Tribunal Agroambiental, además de las señaladas por la ley:

1. Resolver los recursos de casación y nulidad en las acciones reales agrarias, forestales, ambientales, de aguas, derechos de uso y apro- vechamiento de los recursos naturales renovables, hídricos, forestales y de la biodiversidad; demandas sobre actos que atenten contra la fauna, la flora, el agua y el medio ambiente; y demandas sobre prácticas que pongan en peligro el sistema ecológico y la conservación de especies o animales.

2. Conocer y resolver en única instancia las demandas de nulidad y anulabilidad de títulos ejecutoriales.

3. Conocery resolverenúnica instancia los procesos contencioso administrativos que resul ten de los contratos, negoc iac iones, autor izac iones, otorgación, distribución y redistribución de derechos de aprovechamiento de los recursos naturales renovables, y de los demás actos y resoluciones administrativas.

4. Organizar los juzgados agroam- bientales.

III. Pachaxa kunjamatï Magistradas jani ukaxa Magistrados ukanakataki wakiyataki pachparakiwaTribunal Agroambiental ukankirinakatakixa phuqhayatarakini.

189 Kamachi. Tribunal Agroambienta ukana phuqhawinakapaxa kunjamatï kamachi qhanañchataki ukjamarakiwa:

1. Recursos de casación y nulidad uraqinakana, forestales,ambientales,de agua,derechosdeusoyaprovechamiento, hídricos, forestales y de la biodiversidad ukanaka askichaña; ñanqhachawinaka quqanakaru, uywanakaru, umaru, aka pacha samanaru; ukjamaraki taqi akapachankirinakata jark’aqaña.

2. Única instancia demandas de nulidad y anulabilidad de títulos ejecutoriales uñt’aña ukjamaraki askichaña.

3 Única instancia ukawa procesos contencioso administrativos contratos, negoc iac iones, autor izac iones, otorgación, distribución ukjamaraki red is t r ibuc ión de derechos de aprovechamientoakapachankiriyanakata yaqhanakampita uñt’aña ukjamaraki askichaña.

4. Juzgados Agroambientales wakichaña.

106 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO CUARTO JURISDICCIÓN INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA

Artículo 190.

I. Las naciones y pueblos indígena originario campesinos ejercerán sus funciones jurisdiccionales y de competencia a través de sus autoridades, y aplicarán sus principios, valores culturales, normas y procedimientos propios.

II. La jurisdicción indígenaoriginariacampesina respeta el derecho a la vida, el derecho a la defensa y demás derechos y garantías establecidos en la presente Constitución.

Artículo 191.

I. La jurisdicción indígenaoriginariocampesina se fundamenta en un vínculo particular de las personas que son miembros de la respectiva nación o pueblo indígena originario campesino.

II. La jurisdicción indígenaoriginariocampesina se ejerce en los siguientes ámbitos de vigencia personal, material y territorial:

1. Están sujetos a esta jurisdicción los miembros de la nación o pueblo indígena originario campesino, sea que actúen comoactoresodemandado,denunciantes oquerellantes,denunciadoso imputados, recurrentes o recurridos.

PUSÏRI JALJTA INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA

URAQI

190 Kamachi.

I. Naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakaxa func iones jurisdiccionales ukjamaraki p’iqinchipa payp i phuqhapxa rak i spa uka t s t i sarawinakapar jamawa, pr inc ip ios , valores culturales, normas ukjamaraki procedinmientos taqi ukanakarjamwa phuqhapxarakispa.

II. Jurisdicciónindígenaoriginariocampesinauka j a k a w i r u j a r k ’ a q a w i r u u k j a m a r a k i tayka kamachina derecho ukanakaxa qhanañchataki ukjamarjamawa yäqi.

191 Kamachi.

I. Jurisdicción indígena originario campesina ukaxa pachpa jaqinakampi nación o pueblo indígena originario campesino ukanakampiwa chikachasi.

II. Jurisdicción indígena originario campesino ukaxavigenciapersonal,material,ukjamaraki territorial ukanakampiwa phuqhasi.

1. Aka jurisdicción ukaruwa nación o pueblo indígena originario campesino ukankiri jaqinakaxa kunjamatï actores o demandado, denunciantes o recurridos ukankirinakaxa phuqhapxañapa.

107CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

2. Esta jurisdicción conoce los asuntos indígena originario campesinos de conformidad a lo establecido en una Ley de Deslinde Jurisdiccional.

3. Esta jurisdicciónseaplicaa las relaciones y hechos jurídicos que se realizan o cuyos efectos se producen dentro de la jurisdicción de un pueblo indígena originario campesino.

Artículo 192.

I. Toda autoridad pública o persona acatará las decisiones de la jurisdicción indígena originaria campesina.

II. Para el cumplimiento de las decisiones de la jurisdicción indígena originario campesina, sus autoridades podrán solicitar el apoyo de los órganos competentes del Estado.

III. El Estado promoverá y fortalecerá la justicia indígena originaria campesina. La Ley de Deslinde Jurisdiccional, determinará los mecanismos de coordinación y cooperación entre la jurisdicción indígena originaria campesina con la jurisdicción ordinaria y la jurisdicción agroambiental y todas las jurisdicciones constitucionalmente reconocidas.

2. Aka jurisdicción ukaxa asuntos indígena originar io campesinos deslinde jurisdiccional mä kamachi wakt’ayatarjama uñji.

3. Aka jurisdicciónukaxarelacines tuqiruwa apnaqasi ukjamaraki hechos jurídicos wakt’ayata janukaxa jurisdicciónopueblo indígena originario campesina taypina lurasi.

192 Kamachi.

I. Taqi autoridad pública jani ukaxa jaqixa jurisdicción indígena originario campesina amtawiparuwa phuqhañapa.

II. Jurisdicción indígena originario campesina amtaw inaka phuqha tañapa tak i xa p’iqinchirinakapaxaórganocompetentesdel estado ukaruxa mayiwi mayipxarakispa.

III. Estado ukaxa justicia indígena originario campes ina uka waqaychapxaspa ukjamaraki ch’amañchapxaspa. Deslinde jurisdiccional kamachixa mecanismos de coordinación ukjamaraki cooperación jurisdicción indígena originario campesina ukampi jurisdicción ordinaria ukjamaraki juriusdicción agroambiental qhipharusti taqi jurisdicciones constitucionalmente uñt’atanaka qhanañcharakini.

108 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO QUINTO CONSEJO DE LA MAGISTRATURA

Artículo 193.

I. El Consejo de la Magistratura es la instancia responsable del régimen disciplinario de la jurisdicción ordinaria, agroambiental y de las jurisdicciones especializadas; del control y fiscalización de su manejo administrativo y financiero; y de la formulación de políticas de su gestión. El Consejo de la Magistratura se regirá por el principio de participación ciudadana.

II. Su conformación, estructura y funciones estarán determinadas por la ley.

Artículo 194.

I. LosmiembrosdelConsejode laMagistratura se elegirán mediante sufragio universal de entre las candidatas y los candidatos propuestos por la Asamblea Legislativa Plurinacional.Laorganizaciónyejecucióndel proceso electoral estará a cargo del Órgano Electoral Plurinacional.

II. LosmiembrosdelConsejode laMagistratura de Justicia requerirán, además de las condiciones generales de acceso al servicio público, haber cumplido treinta años de edad, poseer conocimientos en el área de sus atribuciones y haber desempeñado sus funciones con ética y honestidad.

III. Los miembros del consejo de la Magistratura de Justicia durarán en sus funciones seis años, y no podrán ser reelegidas ni reelegidos.

PHISQÏRI JALJTA QUTUCHATA TARIPIRI

193 Kamachi.

I . Consejo de la Magistratura ukaxa régimen disciplinario de la jurisdicción ordinaria, agroambiental y las jurisdic- c iones especia l izadas ukanakaxa amparanakapankiwa; uñjaña ukajamraki jak’ata uñjaña apnaqawina ukjamaraki qullqi irtawina ukatxa apnaqawi amta luraña. ConsejodeMagistraturaukaxamarkachirina amtawinakaparjamawa phuqhañapa.

II. Utt’ayawipaxa, estructura phuqhawipaxa kamachinakarjamawa utt’ayatani.

194 Kamachi.

I. Miembros del consejo de la Magistratura ukankirinakaxa sufragio universal taypiwa atipt’asiwinakaxa kunjamatï Asamblea legislativaPlurinacionalsutinakachhijllankani ukjamawa chhijllatarakini. Proceso Electoral utt ’ayawixa ukjamaraki phuqhawixa órgano electoral plurinacional ukana amaparanakapamkiwa.

II. Consejo de la magistratura de justicia ukankir inakaxa servidores públicos ukjamapxiwa kimsa tunka marani, irnaqawipata yatxatatanaka taqi chuymampi irnaqirinaka ukjamañapawa.

III. Miembros del consejo de la magistratura de justicia jupanakana irnaqawipaxa suxta marawa ukjamarki janiwa wastata chhijllataxaspati.

109CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 195. Son atribuciones del Consejo de la Magistratura de Justicia, además de las establecidas en la Constitución y en la ley:

1. Promover la revocatoria de mandato de las Magistradas y de los Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia y del Tribunal Agroambiental, cuando, en el ejerciciodesus funciones,cometan faltas gravísimas determinadas por la ley.

2. Ejercer el control disciplinario de las vocales y los vocales, juezas y jueces; y personal auxiliar y administrativo del Órgano Judicial. El ejercicio de esta facultad comprenderá la posibilidad de cesacióndelcargopor faltasdisciplinarias gravísimas, expresamente establecidas en la ley.

3. Controlar y fiscalizar la administración económica financiera y todos los bienes del Órgano Judicial.

4. Evaluar el desempeño de funciones de lasadministradorasy losadministradores de justicia, y del personal auxiliar.

5. Elaborar auditorías jurídicas y de gestión financiera.

6. Rea l i za r es tud ios técn i cos y estadísticos.

7. Preseleccionar a las candidatas y a los candidatos para la conformación de los tribunales departamentales de justicia que serán designados por el Tribunal Supremo de Justicia.

195 Kamachi. Consejo de la Magistratura de justicia ukana phuqhawinakapaxa aknirinakawa kunjamatï tayka kamachi jan utt’yataki ukjamarjama:

1. Revocatoriademandatoalasmagistrados ukjamaraki magistrados del tribunal Supremo de Justicia ukjamarakiTribunal Agroambientalukankirinakatakixajaniwali lurawuinakapatxa irnaqawiphuqhawinxa wamachi taypiwa wakiyatani.

2. Juezas jani ukaxa jueces, warmi vocales jani ukaxa chacha vocales ukanakaru; uk jamarak i yanapa i r inakaparu , adminidstrativos del órgano judicial ukanakaru uñaqaña. Aka irnaqawina jani wali lurawinakata kamchina qhanañchatarjamawa jaqsutaspa.

3. Órgano Judicial ukana qul lqipa ukjamaraki yänakapa aski apnaqawi uñjaña ukjamaraki uñaqaña.

4. Lurawi phuqhatanaka warmi jani ukaxa chacha apnaqirinakana ukjamaraki yanapirinakana yant’awi uñakipaña akipaña.

5. Auditorias jurídicas ukjamaraki gestión financiera luraña.

6. Estudiostécnicosukjamarakiestadísticos luraña.

7. Candidatas ukjamaraki candidatos tribunales departamentales ukanakaru utt’ayatañapataki chhijllaña.

110 MACHAQA TAYKA KAMACHI

8. Designar, mediante concurso de méritos yexámenesdecompetencia,a los jueces de partido y de instrucción.

9. Designar a su personal administrativo.

CAPÍTULO SEXTO TRIBUNAL CONSTITUCIONAL

PLURINACIONAL

Artículo 196.

I. El Tribunal Constitucional Plurinacional vela por la supremacía de la Constitución, ejerce el control de constitucionalidad, y precautela el respeto y la vigencia de los derechos y las garantías constitucionales.

II. En su función interpretativa, el Tribunal Constitucional Plurinacional aplicará como criterio de interpretación, con preferencia, la voluntad del constituyente, de acuerdo con sus documentos, actas y resoluciones, así como el tenor literal del texto.

Artículo 197.

I. ElTribunalConstitucionalPlurinacionalestará integrado por Magistradas y Magistrados elegidos con criterios de plurinacionalidad, con representación del sistema ordinario y del sistema indígena originario campesino.

II. LasMagistradasy losMagistradossuplentes del Tribunal Constitucional Plurinacional no recibiránremuneración,yasumiránfunciones exclusivamente en caso de ausencia del titular, o por otros motivos establecidos en la ley.

8. Jueces de partido de institución urasaru atipt’asiwi taypi utt’ayaña.

9. Personal admin is t ra t ivo ukapa utt’ayaña.

SUXTÏRI JALJTA JILIRI TARIPIRI

196 Kamachi.

I. Tribunalconstitucionalukaxasupremacíadela constituciónuñji,controldeconstitucionalidad phuqhi ukjamaraki yaqawimpi nayrar sarantawimpiderechosukjamarakigarantías constitucionales yäpañapataki uñji.

II. Función interpretativa ukapanxa, tribunal constitucional plurinacional ukaxa criterio de interpretación kunjamati yäparu utt’ayataki ukjamarjamawa phuqhi.

197 Kamachi.

I. Tribunal constitucional plurinacional ukankirinakaxa, magistradas ukjamaraki m a g i s t r a d o s p l u r i n a c i o n a l i d a d a m u y u m p i s i s t e m a o r d i n a r i o ukjamaraki sistema indígena originario campesinoukanakata utt’ayatawa.

II. Magistradas ukjamaraki magistrados suplentes del Tribunal Constitucional u k a n k i r i n a k a x a j a n i w a p a y l l a w i katuqapkaspati kunapachatï titular ukaxa ch’usasispa ukjawa kamchinakarjama qhananchataru wakisirakispa.

111CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. La compos ic ión , o rgan izac ión y funcionamiento del Tribunal Constitucional Plurinacional serán regulados por la ley.

Artículo198.LasMagistradasy losMagistrados del Tribunal Constitucional Plurinacional se elegirán mediante sufragio universal, según el procedimiento,mecanismoy formalidadesde los miembros del Tribunal Supremo de Justicia.

Artículo 199.

I. Para optar a la magistratura del Tribunal Constitucional Plurinacional se requerirá, además de los requisitos generales para el acceso al servicio público, haber cumplido treinta y cinco años y tener especialización o experiencia acreditada de por lo menos ocho años en las disciplinas de Derecho Constitucional, Administrativo o Derechos Humanos. Para la calificación de méritos se tomará en cuenta el haber ejercido la calidad de autoridad originaria bajo su sistema de justicia.

II. Las candidatas y los candidatos al Tribunal Constitucional Plurinacional podrán ser propuestasypropuestospororganizaciones de la sociedad civil y de las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

Artículo 200. El tiempo de ejercicio, la permanencia y la cesación en el cargo establecidos para las Magistradas y los Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia será de aplicación a los miembros del Tribunal Constitucional Plurinacional.

III. Composición,organizacióny funcionamiento del Tribunal Constitucional Plurinacional kamachirjamawa sarantayatani.

198 Kamachi. Magistradas ukjamaraki Magistrados del Tribunal Constitucional Plurinacional ukanakaxa sufragio universal taypiwa, procedimientos, mecanismos ukjamaraki formalidades de los miembros del tribunal Suprema de Justicia ukjamarjamawa chhijllatapxani.

199 Kamachi.

I. Magistradas ukjamaraki Magistrados del tribunal Constitucional Plurinacional ukañatakixa kunjamatï servidor público ukataki wakiski ukjamarakiwa kimsa tunka mara phuqhatani, kimsaqallqu mara especialidad de derechos constitucionales ukjamaraki ukana irnaqawini.Atipiriñatakixa autoridad originario arxatawi taypina luratañapawa.

II. Candidatas ukjamaraki candidatos Tribunal Constitucional Plurinacional ukatakixa sociedadcivil ukjamarakinacionesypueblos indígena originario campesinos ukata chhijllatapxañapawa.

200 Kamachi. Pacha akankañaxa kunjamatï magistradasukjamarakimagistradosdel tribunal Suprema de Justicia ukanakataki wakt’ayataki ukjamarjamawa Tribunal Constitucional Plurinacional ukatakixa utt’ayataraki.

112 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo201.LasMagistradasy losMagistrados del Tribunal Constitucional Plurinacional se regirán por el mismo sistema de prohibiciones e incompatibilidades de los servidores públicos.

Artículo 202. Son atribuciones del Tribunal Constitucional Plurinacional, además de las establecidas en la Constitución y la ley, conocer y resolver:

1. En única instancia, los asuntos de puro derecho sobre la inconstitucionalidad de leyes, Estatutos Autonómicos, Cartas Orgánicas, decretos y todo género de ordenanzasy resolucionesno judiciales.Si la acción es de carácter abstracto, sólo podrán interponerla la Presidenta o Presidente de la República, Senadoras y Senadores, Diputadas y Diputados, Legisladores, Legisladoras y máximas autoridades ejecutivas de las entidades territoriales autónomas,

2. Los conflictos de competencias y atribuciones entre órganos del poder público.

3. Los confl ictos de competencias entre el gobierno plurinacional, las entidades territoriales autónomas y descentralizadas, y entre éstas.

4. Los recursos contra tributos, impuestos, tasas,patentes,derechosocontribuciones creados, modificados o suprimidos en contravención a lo dispuesto en esta Constitución.

201 Kamachi. Magistrados ukjamaraki magistrados del Tribunal Constitucional Plurinacionalukankirinakaxakunjamatïsistemade prohibicionese incompatibilidadesdeservidores públicos ukjamaruwa phuqhapxarakini.

202 Kamachi. Tribunal Constitucional Plurinacionalukankirinakanaphuqhawinakapaxa kunjamatï tayka kamachina qhanañchataki ukjamarjamawa uñt’aña ukjamaraki phuqhaña:

1. Única instancia de derecho de inconstitucionalidad de leyes, estatutos autonomías, cartas orgánicas, decretos ukjamaraki taqi género de ordenanzas y resoluciones no judiciales. Ukanakatixa jani qhanakaspaxa Bolivia marka p’iqinchiriwa, senadores, diputados, legisladores territoriales autonómicas ukankirinakawa uñt’ayapxarakispa.

2. Qhuqhawinaka ukjamarak i jan i walt’awinakaxa órganos del poder público.

3. Conflictos de competencia gobierna Plurinacional ukampi, entidades t e r r i t o r i a l e s a u t o n ó m i c a s y descentralizadas ukanakampi.

4. Recursoscontratributos,impuestostasas, patentes, derechos o contribuciones creados, modificados o suprimidos en contravenciónaka tayka kamachina qhanañchataru.

113CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

5. Los recursos contra resoluciones del Órgano Legislativo, cuando sus resoluciones afecten a uno o más derechos,cualesquieraseanlaspersonas afectadas.

6. Larevisiónde lasaccionesdeLibertad,de AmparoConstitucional, deProtecciónde Privacidad, Popular y de Cumplimiento. Esta revisión no impedirá la aplicación inmediata y obligatoria de la resolución que resuelva la acción.

7. Las consultas de la Presidenta o del Presidente de la República, de la Asamblea Legislativa Plurinacional, del Tribunal Supremo de Justicia o del Tribunal Agroambiental sobre la constitucionalidad de proyectos de ley. La decisión del Tribunal Constitucional es de cumplimiento obligatorio.

8. Las consultas de las autoridades indígenas originario campesinas sobre la aplicación de sus normas jurídicas aplicadas a un caso concreto. La decisión del Tribunal Constitucional es obligatoria.

9. Elcontrolpreviodeconstitucionalidadenla ratificación de tratados internacionales.

10. La constitucionalidad del procedimiento de reforma parcial de la Constitución.

11. Los conflictos de competencia entre la jurisdicción indígena originaria campesina y la jurisdicción ordinaria y agroambiental.

12. Los recursos directos de nulidad.

5. Procesoscontra resolucionesdelórgano legislativo kunapachatï resoluciones ukanakaxa derechos ukanakaru jani walt’ayaspa jani walt’ayata jaqinakaxa kawkniripansa.

6. Revisión de las acciones de libertad, de amparo de constitucional, de protección deprivacidad,popularydecumplimiento. Aka uñakipawixa janiwa phuqhawipanxa aynacht’aykaspati.

7. Bolivia marka p’iqinchiriru, asamblea Legislativa Plurinacional, del Tribunal Supremo de Justicia o Tribunal Agroambientalsobrelainconstitucionalde proyectosdeproyectosde leyukanakaru jiskt’awi. Tribunal Constitucional ukana amtawipaxa phuqhatapuniñapawa.

8. Indígena or ig inar io campesino p ’ i q i n c h i r i n a k a x a j i s k t ’ a w i x a kamachinakarjamawa phuqhasiñapa. Tribunal constitucional amtawipaxa phuqhatapuniñapawa.

9. Constitucionalidad uñjawixa tratados internacionales ukjamarjamawa.

10. Constitucionalidad del procedimiento ukaxa tayka kamachi askichawi.

11. Jani walt’awixa, jurisdicción indígena originario campesina, jurisdicción ordinaria qhipharusti Agroambiental ukampi.

12. Yánaka ina ch’usaru tukuyaña.

114 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 203. Las decisiones y sentencias del Tribunal Constitucional Plurinacional son de caráctervinculanteydecumplimientoobligatorio, y contra ellas no cabe recurso ordinario ulterior alguno.

Artículo 204. La ley determinará los proce- dimientos que regirán ante el Tribunal Constitucional Plurinacional.

TÍTULO IV ÓRGANO ELECTORAL

CAPÍTULO PRIMERO ÓRGANO ELECTORAL

PLURINACIONAL

Artículo 205.

I. El Órgano Electoral Plurinacional está compuesto por:

1. El Tribunal Supremo Electoral.

2. Los Tribunales Electorales Departa- mentales.

3. Los Juzgados Electorales.

4. Los Jurados de las Mesas de sufragio.

5. Los Notarios Electorales.

II. La jurisdicción, competencias y atribuciones del Órgano Electoral y de sus diferentes niveles se definen, en esta Constitución y la ley.

Artículo 206.

I. El Tribunal Supremo Electoral es el máximo nivel del Órgano Electoral, tiene jurisdicción nacional.

203Kamachi.Decisionesukjamarakisentencias del Tribunal Constitucional Plurinacional uka amtawinakapaxa phuqhatapuniñapawa.

204Kamachi. Kamachi taypiwaprocedimientos ukanakaxa Tribunal constitucional plurinacional nayraxapana qhanañchatarakini.

PUSÏRI UÑAÑCHAWI CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI

NAYRÏRI JALJTA CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI TAQI

MARKANAKARU

205 Kamachi.

I. Órgano Electoral Plurinacional ukaxa akjamata utt’ayatawa:

1. Tribunal Supremo Electoral

2. Tribunal Electoral Departamental

3. Juzgados Electorales

4. Jurados de las mesas de sufragio

5. Notarios Electorales.

II. Jurisdicción, competencias ukjamaraki atribuciones del órgano electoral en sus diferentes niveles tayka kamachirjamawa phuqhasini.

206 Kamachi.

I. Tribunal Supremo Electoral ukaxa tayka wakichawiwa órgano electoral ukjama utt’ayata jurisdicción nacional ukaniwa.

115CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. ElTribunalSupremoElectoralestácompuesto por siete miembros, quienes durarán en sus funciones seis años sin posibilidad de reelección,yalmenosdosdeloscualesserán de origen indígena originario campesino.

III. La Asamblea Legislativa Plurinacional, por dos tercios de votos de los miembros presentes, elegirá a seis de los miembros del Órgano Electoral Plurinacional. La Presidenta o el Presidente del Estado designará a uno de sus miembros.

IV. La elección de los miembros del Órgano Electoral Plurinacional requerirá de convocatoria pública previa, y calificación de capacidad y méritos a través de concurso público.

V. LasAsambleas Legislativas Departamentales o Consejos Departamentales seleccionarán por dos tercios de votos de sus miembros presentes, una terna por cada uno de los vocales de los Tribunales Departamentales Electorales. De estas ternas la Cámara de Diputados elegirá a los miembros de los Tribunales Departamentales Electorales, por dos tercios de votos de los miembros presentes, garantizando que al menos uno de sus miembros sea perteneciente a las naciones y pueblos indígenas originarios campesinos del Departamento.

Artículo 207. Para ser designada Vocal del Tribunal Supremo Electoral y Departamental, se requiere cumplir con las condiciones generales de acceso al servicio público, haber cumplido treinta años de edad al momento de su designación y tener formación académica.

II. TribunalSupremoElectoralukaxapaqallqunita utt’ayatasuxtamaranakaphuqhapxañapataki jani mayampisa utt’atañataki paninixa indígena originario uksatapxañapawa.

III. Asamblea legislativa Plurinacional ukaxa dos tercios de votos ukankirinakata órgano electoral plurinacional ukanxa suxtaniruwa chhijllpxarakispa. Bolivia marka p’iqinchirixa mayni ukankiriruwa utt’ayarakini.

IV. Ó r g a n o E l e c t o r a l P l u r i n a c i o n a l ukankañatakixa mä jawsawi taqina yatita ukjamarjamawa yatxatatanakapaxa uñakipasa chhijllapxarakini.

V. AsambleaLegislativaDepartamentalesukaxa Consejos Departamentales ukanakxa dos terciosdevotosukankirinakatamäternasapa tribunales departamentales ukjamarjamawa chhijllatani. Aka chhijllatarjamawa cámara dediputados ukankirinakaxa dos tercios de votos ukankirinakata ukanxa mayniwa naciones o pueblos indígena originario campesinos del departamento ukatañapa ukjamaruwa chhijllatani.

207 Kamachi. Vocal del Tribunal Supremo Electoral y Departamental ukañatakixa servidor público ukan mayitarjamawa phuqhañapa ukampirusa kimsa tunka marani ukatxa yatxatatañaparakiwa.

116 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 208.

I. El Tribunal Supremo Electoral es el respon- sable de organizar, administrar y ejecutar los procesos electorales y proclamar sus resultados.

II. El Tribunal garantizará que el sufragio se ejercite efectivamente, conforme a lo dispuesto en el artículo 26 de esta Constitución.

III. Es función del Tribunal Supremo Electoral organizar y administrar el Registro Civil y el Padrón Electoral.

CAPÍTULO SEGUNDO REPRESENTACIÓN POLÍTICA

Artículo 209. Las candidatas y los candidatos a loscargospúblicoselectos, conexcepciónde los cargoselegiblesdelÓrganoJudicialydelTribunal Constitucional Plurinacional serán postuladas y postulados a través de las organizaciones de las naciones y pueblos indígena originario campesinos, las agrupaciones ciudadanas y los partidos políticos, en igualdad de condiciones y de acuerdo con la ley.

Artículo 210.

I. La organización y funcionamiento de las organizaciones de las naciones y pueblos indígena originario campesinos, las agrupaciones ciudadanas y los partidos políticos deberán ser democráticos.

208 Kamachi.

I. Tribunal Supremo Electoral ukaxa procesos electorales wakiyaña, uñjaña, phuqhayaña qhipharusti atipirinakata qhanañchaña taqi ukanakawa amparanakapamki.

II. Tribunal ukaxa kunjamatï tayka kamachina artículo 26 ukarjamawa phuqhañapa.

III. Tr ibunal Supremo Electoral ukana phuqhawipaxa registro civil uñjaña ukatxa padrón electoral wakichaña ukjamaraki apnaqaña.

PAYÏRI JALJTA QUTUCHATA MARKA

APNAQAÑATAKI

209Kamachi.Candidatasukjamarakicandidatos cargospúblicoselectosconexcepcióndecargos elegibles del órgano Judicial y del Tribunal Constitucional Plurinacional ukankirinakaxa organizaciones de naciones o pueblos indígena originarioscampesinos,agrupacionesciudadanas ukjamaraki partidos políticos kamachirjama jan sikt’achasawa chhijllatapxarakispa.

210 Kamachi.

I. Naciones o pueblos indígena originario campesinos candidatos de agrupaciones ciudadanas ukjamaraki partidos políticos qutuchasiwipana ukjamaraki irnaqawipanxa democráticos ukjamapxañapawa.

117CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. La elección interna de las dirigentes y los dirigentesydelascandidatasy loscandidatos de las agrupaciones ciudadanas y de los partidos políticos será regulada y fiscalizada por el Órgano Electoral Plurinacional, que garantizará la igualparticipacióndehombres y mujeres.

III. Lasorganizacionesde lasnacionesypueblos indígenaoriginariocampesinospodránelegir a sus candidatas o candidatos de acuerdo con sus normas propias de democracia comunitaria.

Artículo 211.

I. Las naciones y pueblos indígena originario campesinos podrán elegir a sus representantes políticos en las instancias quecorresponda,deacuerdoconsus formas propias de elección.

II. El Órgano Electoral supervisará que en la elección de autoridades, representantes y candidatas y candidatos de los pueblos y naciones indígena originario campesinos mediante normas y procedimientos propios, se de estricto cumplimiento a la normativa de esos pueblos y naciones.

Artículo 212. Ninguna candidata ni ningún candidato podrán postularse simultáneamente a más de un cargo electivo, ni por más de una circunscripción electoral al mismo tiempo.

II. Organizacionesukanakatap’iqinchirinakaxa candidatas ukjamaraki candidatos, agrupaciones ciudadanas ukanakata partidoa políticia ukanakata chhijllawinxa Órgano Electoral Plurinacional taypiwa jani jisk’achasa wakt’ayatarakini ukjamaraki uñaqatarakini.

III. Naciones o pueblos indígena originario campesinos qutuchawipaxa candidatas ukjamarakicandidatosukanakaxakunjamaytï jakawipana thakhinakaxa utjki ukjamaruwa chhijllatapxarakini.

211 Kamachi.

I. Naciones o pueblos indígena originario campesinos ukankirinakaxa candidatos p o l í t i c o s u k a n a k a x a k u n j a m a t ï jakawipanxa thakhinakaxa utjki ukjamaraki thakhinkaxa qillqata utjki ukjamaruwa chhijllatapxarakispa.

II. Órgano Electoral ukaxa p’iqinchirinaka, representantes ukjamaraki candidatos de pueblos indígena originario campesinos ukankir inakaruxa thakhipar jamawa uñakiparakini.

212 Kamachi. Janiwa candidata jan ukaxa candidato ukanakaxa pä cargo taypina chhijllawinxa wakichaskaspati.

118 MACHAQA TAYKA KAMACHI

TITULO V FUNCIONES DE CONTROL, DE

DEFENSA DE LA SOCIEDAD Y DE DEFENSA

DEL ESTADO

CAPÍTULO PRIMERO FUNCIÓN DE CONTROL

SECCIÓN I CONTRALORÍA GENERAL DEL

ESTADO

Artículo 213.

I. La Contraloría General del Estado es la institución técnica que ejerce la función de control de la administración de las entidades públicas y de aquéllas en las que el Estado tenga participación o interés económico. La Contraloría está facultada para determinar indicios de responsabilidad administrativa, ejecutiva, civil y penal; tiene autonomía funcional, financiera, administrativa y organizativa.

II. Su organización, funcionamiento y atribuciones, que deben estar fundados en los principios de legalidad, transparencia, eficacia, eficiencia, economía, equidad, oportunidad y objetividad, se determinarán por la ley.

Artículo 214. La Contralora o Contralor General del Estado se designará por dos tercios de votos de los presentes de la Asamblea Legislativa Plurinacional. La elección requerirá de convocatoria pública previa, y calificación de capacidad profesional y méritos a través de concurso público.

PHISQÏRI UÑAÑCHAWI UÑAQAWI PHUQAWI,

MARKACHIRITA JARK’AQAWI UKJAMARAKI ESTADO UKATA

NAYRÏRI JALJTA UÑAQAWI PHUQAWI

NAYRÏRI T’AQXTA ESTADO UKANA QULLQICHASIWITA

UÑAQAWI

213 Kamachi.

I. Contraloría General de Estado ukaxa institución técnica ukjama utt’ayatawa control de administraciónde entidades públicasukjamarakikawkmirinakatixaestado ukaxa qullqimpi chikanchaschi ukanakanwa chikanchasini.Contraloríaukaxautt’ayatawa indicios de responsabilidad ad ministrativa, ejecutiva y penal uñaqañataki; autonomía funcional, financiera, administrativa ukjamaraki organizativa ukaniwa.

II. Organización, funcionamiento ukjamaraki atr ibuciones ukanakaxa pr incip ios de legalidad, transparencia, eficacia, economía, equidad, oportunidad ukjamaraki objetividad ukanakaxa kamachirjamawa utt’ayatarakini.

214 Kamachi. Contraloría jani ukaxa contralor general del estado ukaxa Asamblea Legislativa Plurinacional ukata dos tercios devotos ukankirinakata utt’ayatapxaniwa. Chhijllawixa taqina yatita jawsaw taypiwa yatxatatanakapatjama atipt’asiwi taypixa wakisirakini.

119CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 215. Para ser designada Contralora o ser designado Contralor General del Estado se requiere cumplir con las condiciones generales de acceso al servicio público; contar con al menos treinta años de edad al momento de su designación; haber obtenido título profesional en una rama afín al cargo y haber ejercido la profesiónporunmínimodeochoaños;contarcon probadaintegridadpersonalyética,determinadas a través de la observación pública.

Artículo 216. La Contralora o Contralor General del Estado ejercerá sus funciones por un periodo de seis años, sin posibilidad de nueva designación.

Artículo 217.

I. La Contraloría General del Estado será responsable de la supervisión y del control externo posterior de las entidades públicas y de aquéllas en las que tenga participación o interés económico el Estado. La supervisión y el control se realizará asimismo sobre la adquisición, manejo y disposición de bienes y servicios estratégicos para el interés colectivo.

II. La Contraloría General del Estado presentará cada año un informe sobre su labor de fiscalización del sector público a la Asamblea Legislativa Plurinacional.

215Kamachi.ContraloríaukaxacontralorGeneral del Estado ukjamañatakixa kujamatï servidores públicos ukataki mayitaki ukjamarakiwa; kimsa tunka mara phuqhataniñapawa utt’asiwiparu; profesión ukaxa irnaqawiparjamañapawa; irnaqawinxakimsaqallqumarairnaqataniñapawa; askita jaqita uñt’ata irnaqiriñapawa.

216 Kamachi. Contralora jani ukaxa Contralor General del Estado ukaxa suxta marawa jan mayampi kutt’aniñapataki chhijllataraki

217 Kamachi.

I. Contraloría General del Estado ukaxa entidades públicas ukatxa kawknirinakatixa interés económico del estado taypina chikachasipki ukanaka uñjaña ukjamaraki uñaqañataki utt’ayatapxiwa. Uñaqawi ukjamaraki uñjañaxa adquisición, manejo ukjamarakidisposicióndebienesestratégicos markachirinakataki phuqhañapawa.

II. Contraloría General de Estado ukaxa sapa marawa Asamblea Legislativa Plurinacional ukaru irnaqawirta luqtarakini.

120 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO SEGUNDO FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA

SOCIEDAD

SECCIÓN I DEFENSORÍA DEL PUEBLO

Artículo 218.

I. La Defensoría del Pueblo velará por la vigencia,promoción,difusiónycumplimiento de los derechos humanos, individuales y colectivos, que se establecen en la Constitución, las leyes y los instrumentos internacionales. La función de la Defensoría alcanzará a la actividad administrativa de todo el sector público y a la actividad de las instituciones privadas que presten servicios públicos.

II. Corresponderáasimismoa laDefensoríadel Pueblo la promoción de la defensa de los derechosde lasnacionesypueblos indígena originario campesinos, de las comunidades urbanas e interculturales, y de las bolivianas y los bolivianos en el exterior.

III. La Defensoría del Pueblo es una institución con autonomía funcional, financiera y administrativa, en el marco de la ley. Sus funciones se regirán bajo los principios de gratuidad, accesibilidad, celeridad y solidaridad. En el ejercicio de sus funciones no recibe instrucciones de los órganos del Estado.

PAYÏRI JALJTA MARKACHIRITA JARK’AQAWIWA

MAYÏRI T’AQXTA MARKACHIRITA ARXATIRI

218 Kamachi.

I. Defensor del Pueblo ukaxa vigencia, promoción,difusiónukjamarakicumplimiento de los derechos humanos, individuales ukjamarakicolectivosuñaqarakiniukjamaraki tayka kamachina sullka kamachina ukjamaraki instrumentos internacionalesutjki ukjamaru wakt’ayatawa. Defensoría ukana phuqhawipaxa actividad administrativa taqi sector público ukjamaraki actividad de instituciones privadas ukanakatakjama wakt’ayatawa.

II. Ukampirusa Defensoría del Pueblo ukaxa derecho de los pueblos indígena originario campesinos, de la comunidades urbanas e interculturales ukjamaraki anqa markana jakiri markachirinakata arxatiriwa.

III. Defensoría del Pueblo ukaxa mä institución conautonomíafuncionalfinancieraukjamaraki administrativa ukjama kamachirjama utt’ayatawa. Irnaqawipaxa principios de gratuidad,accesibilidad,celeridadukjamaraki solidaridad ukanaka taypina phuqhasi. Irnaqawipanxa janiwaórganodelestadouka amtaparu phuqkiti.

121CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 219.

I. La Defensoría del Pueblo estará dirigida por la Defensora o el Defensor del Pueblo, que ejercerá sus funciones por un periodo de seis años, sin posibilidad de nueva designación.

II. LaDefensoraoelDefensordelPueblonoserá objetodepersecución,detención,acusación ni enjuiciamiento por los actos realizados en el ejercicio de sus atribuciones.

Artículo 220. La Defensora o el Defensor del Pueblo se designará por al menos dos tercios de los presentes de la Asamblea Legislativa Plurinacional. La designación requerirá de convocatoria pública previa y calificación de capacidad profesional y méritos a través de concurso público, entre personas reconocidas por su trayectoria en la defensa de los derechos humanos.

Artículo 221. Para ser designada Defensora o ser designado Defensor del Pueblo se requerirá cumplir con lascondicionesgeneralesdeacceso al servicio público, contar con treinta años de edad cumplidos al momento de su designación y contar con probada integridad personal y ética, determinada a través de la observación pública.

Artículo 222. Son atribuciones de la Defensoría del Pueblo, además de las que establecen la Constitución y la ley:

1. Interponer las acciones de Inconstitu- cionalidad, de Libertad, de Amparo Constitucional, de Protección de Privacidad,Popular,deCumplimientoyel recurso directo de nulidad, sin necesidad de mandato.

219 Kamachi.

I. Defensoría del Pueblo ukaxa chachata jan ukaxa warmita p’iqinchatawa suxta mara irnaqawini jani mayampisa chhijllatañataki.

II. Chacha jani ukaxa warmi defensor del pueblo ukankirixa janiwa persecución, de tenc ión , acusac ión jan i rak iwa enjuiciamientoukanakana irnaqawinkasinxa phuqhatakaspati.

220 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi DefensordelPuebloukaxaAsambleaLegislativa Plurinacionaldos terciosdevotosukankirinakata utt’ayatarakini. Utt’ayawixa taqina yatita jawsawi taypiwa irnaqataparjama atipasiwinxa uñakipatarakini.

221 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi DefensordelPueblochhijllatañatakixakunjamatï servidor público ukaru mayitaki ukjamarjamawa qhuqhatañapa ukjamaraki kimsa tunka mara phuqhatani utt’ayawiparu askita taqi jaqita uñt’atañapawa.

222 Kamachi. Defensoría del Pueblo ukana phuqhawinakapawa kunjamtï tayka kamachina qhanañchataki ukjamarjama:

1. Acciones de inconstitucionalidad, libertad, de amparo constitucional, protección, de protección de privacidad, pupilar, de cumplimiento y el recurso directo de nulidad sin necesidad de mandato ukanakana chikanchasiña.

122 MACHAQA TAYKA KAMACHI

2. Presentar proyectos de ley y proponer modificaciones a leyes, decretos y resoluciones no judiciales en materia de su competencia.

3. Investigar, de oficio o a solicitud de parte, los actos u omisiones que impliquen violación de los derechos, individuales y colectivos, que se establecen en la Constitución, las leyesy los instrumentos internacionales, e instar al Ministerio Público al inicio de las acciones legales que correspondan.

4. Solicitar a las autoridades y servidores públicos información respecto a las investigacionesquerealice laDefensoría del Pueblo, sin que puedan oponer reserva alguna.

5. Formularrecomendaciones,recordatorios de deberes legales, y sugerencias para la inmediata adopción de correctivos y medidas a todos los órganos e instituciones del Estado, y emitir censura pública por actos o comportamientos contrarios a dichas formulaciones.

6. Acceder libremente a los centros de detención e internación, sin que pueda oponerse objeción alguna.

7. Ejercer sus funciones sin interrupción de ninguna naturaleza, aun en caso de declaratoria de estado de excepción.

8. Asistir con prontitud y sin discriminación a las personas que soliciten sus servicios.

9. Elaborar losreglamentosnecesariospara el ejercicio de sus funciones.

2. Proyecto de ley luqtaña ukjamaraki jupana irnaqawipana kamachinaka, decretos ukjamaraki resoluciones mayt’ayatanaka uñañchayaña.

3. Mayiwinakaru, actos de omisiones, derechos humanos sapa jaqina t’unantata ukjamaraki qututa tayka kamachirjama sullka kamachinakana utt’yatarjama ukjamaraki Ministerio Público chiqaparjama taqi ukanakata yatxataña.

4. P’iqinchirinakaru ukjamaraki servidores públicosukanakarudefensoríadePueblo ukana yatxatawinakaparu jani imt’ata yatiyawinaka mayiña.

5. Iwxawinaka, amtawinaka deberes legales ukanakata ukjamaraki ukjamaspa sañanaka mäki adopción correctivos ukjamaraki medidas taqi órganos e instituciones del estado ukanakataki amuyuamtañaukjamarakicensurapública aka amtanakaru jan walt’ayirinakata saña.

6. Taripawi utanakaru ina ukjamaki mantaña.

7. irnaqawinakapanx ajaniwa khtisa kunakipansa sayt’aykaspati uka phuqhaña.

8. Mäki ukankaña ukjamaraki yanapt’a thaqhiri jaqinakaruxa jan jisk’achaña.

9. kamachinaka aski phuqhawipataki luraña.

123CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 223. Las autoridades y los servidores públicos tienen la obligación de proporcionar a la DefensoríadelPueblo la informaciónquesolicite en relación con el ejercicio de sus funciones. En caso de no ser debidamente atendida en su solicitud, la Defensoría interpondrá las acciones correspondientes contra la autoridad, que podrá ser procesada y destituida si se demuestra el incumplimiento.

Artículo 224. Cada año, la Defensora o el Defensor del Pueblo informará a la Asamblea Legislativa Plurinacional y al Control Social sobre la situación de los derechos humanos en el país y sobre la gestión de su administración. La Defensora o Defensor del Pueblo podrá ser convocada o convocado en cualquier momento por la Asamblea Legislativa Plurinacional o el Control Social, para rendir informe respecto al ejercicio de sus funciones.

SECCIÓN II MINISTERIO PÚBLICO

Artículo 225.

I. El Ministerio Público defenderá la legalidad y los intereses generales de la sociedad, y ejercerá la acción penal pública. El MinisterioPúblico tieneautonomía funcional, administrativa y financiera.

II. El Ministerio Público ejercerá sus funciones de acuerdo con los principios de legalidad, oportunidad, objetividad, responsabilidad, autonomía, unidad y jerarquía.

223 Kamachi. P’iqinchirinakxa ukjamaraki servidores públicos ukanakaxa Defensoría del Puebloukaruwayatiyawinaka irnaqawinakapata mayiwinakaparjama phuqhapxani. Janitixa ukjamaru phuqhatakaspaxa Defensoría de Puebloukaxa janiphuqhiriruxa juchanchaspawa ukjamaraki irnaqawipatxa jaqsutarakispawa.

224 Kamachi. Defensoría del Pueblo ukaxa sapamarawaAsambleaLegislativaPlurinacional ukaruxa derechos humanos markachirinakata yatiyañapa. Chacha jani ukaxa warmi Defensor del Pueblo ukaxa kunapachasa Asamablea Legislativa Plurinacional ukaru yatiyañapatakixa jawsatarakispawa.

PAYÏRI T’AXQTA JUCHANAKATA YATXATIRI

225 Kamachi.

I. MinisterioPúblicoukaxachiqapaukjamaraki intereses generales de la sociedad jarkáqarakini ukjamaraki acción penal pública phuqharakini. Ministerio Público ukaxa autonomía funcional administrativa y financiera ukaniwa.

II. MinisterioPúblicoukaxaphuqhawinakapanxa principios de legalidad, oportunidad, objetividad, responsabilidad, autonomía, un idad y je ra rqu ía uk jamaruwa phuqharakini.

124 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 226.

I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado es la autoridad jerárquica superior del Minister io Públ ico y ejerce la representación de la institución.

II. El Ministerio Público contará con fiscales departamentales, fiscales de materia y demás fiscales establecidos por la ley.

Artículo 227.

I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado se designará por dos tercios de votos de los miembros presentes de la Asamblea Legislativa Plurinacional. La designación requerirá de convocatoria pública previa, y calificación de capacidad profesional y méritos, a través de concurso público.

II. La Fiscal o el Fiscal General del Estado reunirá los requisitos generales de los servidorespúblicos,asícomo losespecíficos establecidospara laMagistraturadelTribunal Supremo de Justicia.

Artículo 228. La Fiscal o el Fiscal General del Estado ejercerá sus funciones por seis años, sin posibilidad de nueva designación.

226 Kamachi.

I. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal General del Estado ukaxa Ministerio Público ukana jilïri p’iqinchiripawa pachpa institución irpxaruriwa.

I I . Minister io Públ ico ukaxa Fiscales departamentales,Fiscalesdemateriayaqha Fiscales ukanakampi utt’ayatawa.

227 Kamachi.

I. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del estado ukaxa dos tercios de votos ukankirinakata asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa chhijllatani.Utt’ayawixa jawsawi taypiwaaka irnaqawiru yatxatatarjamawa wakisirakini chijllawipaxa.

II. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del Estado ukaxa servidores públ icos ukakirinakjamarakiwa phuqharakini ukatxa MagistraturadelTribunalSupremodeJusticia ukataki wakiyataki kikparakiwa.

228 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del Estado ukaxa suxta marawa jan mayampi chhijllkaya phuqharakini.

125CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO TERCERO FUNCIÓN DE DEFENSA DEL

ESTADO

SECCIÓN I PROCURADURÍA GENERAL DEL

ESTADO

Artículo 229. La Procuraduría General del Estadoes la instituciónderepresentación jurídica pública que tiene como atribución promover, defender y precautelar los intereses del Estado. Suorganizaciónyestructuraserándeterminadas por la ley.

Artículo 230.

I. La Procuraduría General del Estado está conformada por la Procuradora o el Procu- rador General, que la dirigirá, y los demás servidores públicos que determine la ley.

II. La designación de la Procuradora o el ProcuradorGeneraldelEstadocorresponderá a la Presidenta o al Presidente del Estado. La persona designada debe cumplir con los requisitos exigidos para la Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia.

III. La designación podrá ser objetada por decisión de al menos dos tercios de los miembros presentes de la Asamblea Legislativa Plurinacional, en un plazo no mayor a sesenta días calendario desde su nombramiento. La objeción tendrá por efecto el cese en las funciones de la persona designada.

KIMSÏRI JALJTA ESTADO UKANA ARXATAWI

PHUQAWI

NAYRÏRI T’AQXTA ESTADO UKANA QANAKAPATA

ARXATIRI

229 Kamachi. Procuraduría General del Estado ukaxa institución de representación jurídica pública ukjamawa ukatxa promover, defender ukjamaraki precautelar intereses del estado phuqhawiniwa. Utnuqawipaxa ukjamaraki t’aqanakapaxa kamachi taypiwa qhanañchatarakini.

230 Kamachi.

I. Procuraduría General del Estado ukaxa chacha jani ukaxa warmi procurador ukata utt’ayatawa ukjamaraki servidores públicos ukanakata kamachi taypi utt’ayataraki.

II. Chacha jani ukaxa warmi Procurador GeneraldelEstadoutt’ayawixaBoliviamarka p’iqinchiriruwa wakt’i: markachirinakata chhijllataukjamarakiMagistraturadelTribuna Supremo de Justicia ukataki mayitaki kikipa mayitarakiwa.

III. Chhijllawipaxa dosa tercios de votos ukankirinakata Asamablea Legislativa Plurinacional taypiwa niya suxta tunka urunakata utt’awipaxa janiwa satarakispa. Janiwasataspaukjaxautt’ayatamarkachirixa irnaqawipatxa suyt’ayataxaspawa.

126 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 231. Son funciones de la Procuraduría GeneraldelEstado,ademásde lasdeterminadas por la Constitución y la ley:

1. Defender judicial y extrajudicialmente los intereses del Estado, asumiendo su representación jurídica e interviniendo como sujeto procesal de pleno derecho en todas las acciones judiciales y administrativas, en el marco de la Constitución y la ley.

2. Interponer recursosordinariosyacciones en defensa de los intereses del Estado.

3. Evaluar y velar por el ejercicio de las acciones diligentes de las unidades jurídicas de la Administración Pública en los procesos que se sustancien ante autoridades jurisdiccionales o administrativas. En caso de acción negligente, debe instar al inicio de las acciones que correspondan.

4. Requerir a las servidoras públicas o a los servidores públicos, y a las personas particulares, la informaciónqueconsidere necesaria a los fines del ejercicio de sus atribuciones. Esta información no se le podrá negar por ninguna causa ni motivo; la ley establecerá las sanciones correspondientes.

5. Requerir a la máxima autoridad ejecutiva de las entidades públicas el enjuiciamiento de las servidoras públicas o los servidores públicos que, por negligencia o corrupción, ocasionen daños al patrimonio del Estado.

231 Kamachi. Procuradoría General del Estado ukana phuqhawinakapaxa tayka kamachina qhanañchataki ukjamaru wakt’ayatawa:

1. Intereses del Estado judicial ukjamaraki extrajudicialmente jark’aqañaukjamaraki tayka kamachirjama representación jurídica ukatxa sujeto procesal ukjama kunaymana acciones judic ia les ukjamaraki administrativas taypina uñstaña.

2. Recursosordinariosukjamarakiacciones de defensa de los intereses del estado irnaqiwi taypi qhanstaña.

3. Ejerciciode lasaccionesdiligentesde las unidades jurídicas de la administración pública en los procesos que sustancien ante autoridades jurisdiccionales administrativas irnaqawipa uñakipaña ukjamaraki uñjaña. Ch’ama laq’a amuyasaxa kunjamatixa thakhinakaxa utjki ukjamaruwa sañapa.

4. Chacha jani ukaxa warmi servidores públ ico , personas par t icu lares ukanakata yatiyawi mayiña kunjamatÏ amuyuparjamaxa wakiski ukjamajama. Aka yatiyawixa janiwa kunakipansa sa takaspa t i ; kamach i tayp iwa juchanchawixa wakt’ayatarakini.

5. Entidades públicas ukan p¡iqinchirinaka tayp ichacha jan ukaxa warmi servidores públicos ukanakaru jani wali lurawinakapata estado ukaru jani walt’ayatapata juchañchañataki mayiña.

127CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

6. Atender las denuncias y los reclamos motivados de ciudadanos y entidades que conforman el Control Social, en los casos en que se lesionen los intereses del Estado.

7. Instar a la Fiscalía General del Estado al ejercicio de las acciones judiciales a que hubiera lugar por los delitos cometidos contraelpatrimoniopúblicode loscuales tenga conocimiento.

8. Presentar proyectos de ley sobre materias relativas a su competencia.

CAPÍTULO CUARTO SERVIDORAS PÚBLICAS Y SERVIDORES PÚBLICOS

Artículo 232. La Administración Pública se rige por los principios de legitimidad, legalidad, imparcialidad, publicidad, compromiso e interés social, ética, transparencia, igualdad, competencia, eficiencia, calidad, calidez, honestidad, responsabilidad y resultados.

Artículo 233. Son servidoras y servidores públicos las personas que desempeñan funciones públicas. Las servidoras y los servidores públicos forman parte de la carrera administrativa, excepto aquellas personas que desempeñen cargos electivos, las designadas y los designados, y quienes ejerzan funciones de libre nombramiento.

6. Markachirinakana jan walt’awinakapa yatiyatanaka uñjaña.

7. FiscalíaGeneraldelEstadoukaruacciones judiciales utjaspa ukanakata patrimonio público ukanakaru ñanqhachatanakata yatiwiparjama arsuña.

8. Proyectos de ley irnaqawipataki luqtaña.

PUSÏRI JALJTA ESTADO UKA TAYPINA

IRNAQIRINAKA

232 Kamachi. Administración pública ukaxa principiosde legitimidad, legalidad, imparcialidad, publicidad, compromiso e interés social, ética, transparencia, igualdad,competencia,eficiencia, calidad, calidez, honestidad, responsabilidad ukjamaraki resul tados ukanakampiwa chikañchasi.

233 Kamachi. Chacha ukjamaraki warmi servidores públicos ukanakaxa khitinakatixa funcionario públicos phuqhapki ukanakawa. Ukjama irnaqirinakaxa carrera administrativa taypina chikanchasipxi uka taypinxa janiwa kawknirinakatixa cargos electivos ukankapki ukanakaxa ukjamapkiti ukatxa khirinakatixa func ionar ios de l ib re nombramiento ukankapkiukanakasa janirakiwa ukankapkiti.

128 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 234. Para acceder al desempeño de funciones públicas se requiere:

1. Contar con la nacionalidad boliviana.

2. Ser mayor de edad.

3. Haber cumplido con los deberes militares.

4. No tener pliego de cargo ejecutoriado, ni sentencia condenatoria ejecutoriada en materia penal, pendientes de cumplimiento.

5. No estar comprendida ni comprendido en los casos de prohibición y de incompatibilidad establecidos en la Constitución.

6. Estar inscrita o inscrito en el padrón electoral.

7. Hablar al menos dos idiomas oficiales del país.

Artículo235. Sonobligacionesde lasservidoras y los servidores públicos:

1. Cumplir la Constitución y las leyes.

2. Cumplir con sus responsabilidades, de acuerdo con los principios de la función pública.

3. Prestar declaración jurada de bienes y rentas antes, durante y después del ejercicio del cargo.

4. Rendir cuentas sobre las responsabili- dades económicas, políticas, técnicas y administrativas en el ejercicio de la función pública.

234 Kamachi. Funciones públicas taypina chikanchasiñatakixa akanakawa mayita:

1. Bolivia markana yurita.

2. JIlïri jaqiña.

3. Cuartel ukaru sarata.

4. Jani pliego de cargo janiraki sentencia condenatoria ejecutoriada materia penal ukana janiraki pendiente de incumplimiento ukanakaniñasa.

5. Jani chikañchata janiraki chikachasita casosdeprohibiciónydeincompatibilidad tayka kamachirjama.

6. Padrón electoral taypina qillqantataña.

7. Pä arunaka arsuña.

235 Kamach i . Chacha uk jamarak i warmi servidores públicos ukanakana phuqhawinakapawa:

1. Tayka kamchi ukjamaraki sullka kamachinaka phuqhaña.

2. Principios de función pública taypi askinjama irnaqawi phuqhaña.

3 . dec la rac ión ju rada yänaka ta ukjamaraki payllawita nayrt ’asa, irnaqawinkasaukatxa irnaqawitamistusa qhanañchaña.

4. Irnaqawina p’iqinchawinakata, qullqi apnaqawita, política apnaqawita, técnicas apnaqawita taqi ukanakata qhanañchaña.

129CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

5. Respetaryproteger losbienesdelEstado, y abstenerse de utilizarlos para fines electorales u otros ajenos a la función pública.

Artículo 236. Son prohibiciones para el ejercicio de la función pública:

I. Desempeñar simultáneamente más de un cargo público remunerado a tiempo completo.

II. Actuar cuando sus intereses entren en conflicto con los de la entidad donde prestan sus servicios, y celebrar contratos o realizar negocios con la Administración Pública directa, indirectamente o en representación de tercera persona.

III. Nombrar en la función pública a personas con las cuales tengan parentesco hasta el cuarto grado de consanguinidad y segundo de afinidad.

Artículo 237.

I. Son obligaciones para el ejercicio de la función pública:

1. Inventariarycustodiarenoficinaspúblicas los documentos propios de la función pública, sin que puedan sustraerlos ni destruirlos. La ley regulará el manejo de los archivos y las condiciones de destrucción de los documentos públicos.

2. Guardar secreto respecto a las informa- ciones reservadas, que no podrán ser comunicadas incluso después de haber cesadoen las funciones.Elprocedimiento decalificacióndela informaciónreservada estará previsto en la ley.

5. Estado ukana yänakapa yäqaña janiraki yaqha irnakqawinakana jani chhijllawinakatakisa apnaqaña.

236 Kamachi. Función pública ukana janiwa satanaka:

I. Janiwa pä chiqana pacha phuqhata irnaqañakiti.

II. Kunapachatixa intereses ukanakapaxa jan walt’awina irnaqawipana jiqxataschi ukjawa unxtasiña ukjamaraki contratos ukatxa negocios administración pública yaqha jaqinaka taypi jay saña.

III. Función pública ukana wila masisaru cuarto grado de consanguinidad ukajamaraki segundo de afinidad utt’ayaña.

237 Kamachi.

I. Phuqhawinakaxa función pública ukanxa aknirinakawa:

1. O f i c i n a s p ú b l i c a s u k a n a k a n a documentos propios de la función públicaukanakachimpuntañaukjamaraki suma imaña jan chhaqhayasa janiraki t’unjasa. Kamachi tuqiwa archivos apnaqawitakixa ukjamaraki documentos jani walt’awinakaru tukuyañatakixa uñjatarakini.

2. Jan arsuña yatiyawinaka chuyma manqhana imaña.ukaxa janiwa irnaqawina mistxasasa arsutakaspati. Jani arsuña yatiyawixa kamachi taypiwa uñakipatani.

130 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. La ley determinará las sanciones en caso de violación de estas obligaciones.

Artículo 238. No podrán acceder a cargos públicoselectivosaquellaspersonasqueincurran en las siguientes causales de inelegibilidad:

1. Quienes ocuparon u ocupen cargos directivos en empresas o corporaciones que tengan contratos o convenios con el Estado, y no hayan renunciado al menos tres meses antes al día de la elección.

2. Quieneshayanocupadocargosdirectivos enempresasextranjeras transnacionales que tengan contratos o convenios con el Estado, y no hayan renunciado al menos cinco años antes al día de la elección.

3. Quienes ocupen cargos electivos, de designaciónode librenombramiento,que no hayan renunciado a éste, al menos tres meses antes al día de la elección, exceptoelPresidenteyelVicepresidente de la República.

4. Los miembros de las FuerzasArmadas y de la Policía Boliviana en servicio activo que no hayan renunciado al menos tres meses antes al día de la elección.

5. Los ministros de cualquier culto religioso que no hayan renunciado al menos tres meses antes al día de la elección.

II. J a n i t i x a a k a p h u q h a w i n a k a r u x a phuqhatakaspaxa kamachi taypiwa juchañchataspa.

238 Kamachi. Janiwa cargos públicos electivos empresas ukanakaru chikañchasipkaspati kawkniri markachirinakatixa aknirinakana chikanchasipxaspa ukaja:

1. Khitinakatixacargosdirectivosempresas jani ukaxa corporaciones ukanakana chikañchasipxaspaukjamarakicontratos jani ukaxa convenios estado ukampi chikañchasipxaspa ukampirusa janira kimsa phaxsikipana cargo jaytjaña.

2. Khitinakatixacargosdirectivosempresas transnacionales ukankapxaspaxa ukatxa contratos estado ukampi ukatxa convenios ukatxa janiraki phisqa mara chhijllawi janirakipa jaytjaña.

3. Khitinakartixa cargos electivos ukana utt’ayatapxaspa ukatxa jan jaytjasa kimsa phaxsinaka janira chhijllawi phuqhaskipana inasa Bolivia marka p’iqinchiriya janukaxasullkiri p’iqinchirita jay satachispa.

4. Fuerzas Armadas ukjamaraki policía ukankirinakaxairnaqkasaxakimsaphaxsi chhijllawitaki janirakipanxa jaytjaña.

5. Kawkmiri Ministros ukanakatixa kawkniri culto religioso jan kimsa phaxsina janira chhijllawikipana jaytjapchi.

131CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 239. Es incompatible con el ejercicio de la función pública:

1. Laadquisiciónoarrendamientodebienes públicosanombrede laservidorapública o del servidor público, o de terceras personas.

2. La celebración de contratos adminis- trativos o la obtención de otra clase de ventajas personales del Estado.

3. El ejercicio profesional como empleadas oempleados,apoderadasoapoderados, asesorasoasesores,gestorasogestores de entidades, sociedades o empresas que tengan relación contractual con el Estado.

Artículo 240.

I. Toda persona que ejerza un cargo electo podrá ser revocada de su mandato, excepto el Órgano Judicial, de acuerdo con la ley.

II. La revocatoria del mandato podrá solicitarse cuando haya transcurrido al menos la mitad del periodo del mandato. La revocatoria del mandato no podrá tener lugar durante el último año de la gestión en el cargo.

III. El referendo revocatorio procederá por iniciativa ciudadana, a solicitud de al menos el quince por ciento de votantes del padrón electoral de la circunscripción que eligió a la servidora o al servidor público.

IV. La revocatoria del mandato de la servidora o del servidor público procederá de acuerdo a Ley.

239 Kamachi. Incompatible ukjamwa ejercicio de función pública ukaxa:

1.Bienespúblicosukanakaxa janiwachacha ukjamaraki warmi servidores públicos ukanakaxa sutipxaru jan ukaxa yaqha sutiru katusipkaspati.

2. Celebración de contratos administrativos jani ukaxa maysata mayni pachpataki.

3. Ejercicio profesional empleado ukata, apoderadas o apoderados, asesoras o asesores, gestoras o gestores de entidadesoempresascontractualestado taypina chikañchasirinaka.

240 Kamachi.

I. Taqi chhijl lata jaqiwa irnaqawipatxa jaqsutaspa órgano judicial ukakiwa jani jaqsutakaspati.

II. Revocatoria de mandato ukaxa chika pacha irnaqawi phuqhataruwa mayitarakispa. Revocatoriademandatoukaxa janiwaqhipha mara irnaqawinakasaxa wakiskaspati.

III. Referendo revocatorio ukaxa marka- chirinakata ukjamaraki quince por ciento jaquntirinaka ukatxa servidores públicos ukankirinakaxa jaqsutarakispa.

IV. Revocator ia de mandato ukaxa kamachirjamawa phuqhayatarakini.

132 MACHAQA TAYKA KAMACHI

V. Producida la revocatoria de mandato el afectadocesará inmediatamenteenelcargo, proveyéndose su suplencia conforme a ley.

VI. La revocatoria procederá una sola vez en cada mandato constitucional del cargo electo.

TÍTULO VI PARTICIPACIÓN Y CONTROL

SOCIAL

Artículo 241.

I. Elpueblosoberano,pormediode lasociedad civil organizada, participará en el diseño de las políticas públicas.

II. La sociedad civil organizada ejercerá el control social a la gestión pública en todos los niveles del Estado, y a las empresas e instituciones públicas, mixtas y privadas que administren recursos fiscales.

III. Ejercerá control social a la calidad de los servicios públicos

IV. La Ley establecerá el marco general para el ejercicio del control social.

V. La sociedad civil se organizará para definir la estructura y composición de la participación y control social.

VI. LasentidadesdelEstadogeneraránespacios de participación y control social por parte de la sociedad.

V. Revocatoria phuqhasipanxa mäkiwa cargo ukaxa jaytjataxañapaukatxasuplenteukawa qhipharxarakispa.

VI. Revocatoria ukaxa mä kutikiwa mandato constitucional ukjama phuqhasiñapa.

SUXTÏRI UÑAÑCHAWI CHIKAÑCHASIWI UKJAMARAKI

MARKACHIRITA UÑAQAWI

241 Kamachi.

I. Pueblo soberano ukaxa tantachawinaka taypiwa políticas públicas ukanakanxa chikanchasipxarakispa.

II. Sociedad civi l qutuchataxa marka apnaqi r inakaruxa gest ión públ ica ukana kunaymana niveles del estado, empresas e instituciones públicas, mixtos y privados ukanakana apnaqawipxa uñch’ukipxaspawa.

III. Servidores públicos ukanakana irnaqawipa uñch’ukipxaspawa.

IV. Markachirixa kamachi taypiwa marka a p n a q i r i n a k a r u u ñ c h ’ u k i ñ a t a k i x a wakiyatani.

V. M a r k a c h i r i x a m a r k a a p n a q a w i u ñ c h ’ u k i ñ a t a k i x a u k j a m a r a k i chikañchasiñatakixa qutuchasipxaspawa.

VI. Ent idades del estado ukanakaxa markachirinaka chikañchasipxañapatakixa u k j a m a r a k i u ñ a q a p x a ñ a p a t a k i x a wakiyapxañapawa.

133CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 242. La participación y el control social implica, además de las previsiones establecidas en la Constitución y la ley:

1. Participar en la formulación de las políticas de Estado.

2. Apoyar al Órgano Legislativo en la construcción colectiva de las leyes.

3. Desarrollar el control social en todos los niveles del gobierno y las entidades territoriales autónomas, autárquicas, descentralizadas y desconcentradas.

4. Generar un manejo transparente de la información y del uso de los recursos en todos los espacios de la gestión pública. La información solicitada por el control social nopodrádenegarse, yserá entregada de manera completa, veraz, adecuada y oportuna.

5. Formular informes que fundamenten la solicitud de la revocatoria de mandato, de acuerdo al procedimiento establecido en la Constitución y la Ley.

6. Conocer y pronunciarse sobre los informes de gestión de los órganos y funciones del Estado.

7. Coordinar la planificación y control con los órganos y funciones del Estado.

8. Denunc iar ante las ins t i tuc iones correspondientes para la investigación y procesamiento, en los casos que se considere conveniente.

9. Colaborar en los procedimientos de observación pública para la designación de los cargos que correspondan.

2 4 2 K a m a c h i . M a r k a c h i r i n a k a n a chikañchasiwipaxa ukjamaraki uñaqawipaxa tayka kamachina wakt’ayatawa.

1. Po l í t i cas de l es tado tayp ina chikañchasiña.

2. Órgano legislativo taypina kamachi amtanaka wakichaña ukjamaraki yanapaña.

3. Kunaymanamarkaapnaqawinaentidades territoriales autónomas, autárquicas, descentralizadas, desconcentradas taypina wakichaña.

4. Kunaymana marka apnaqawina qhana yatiyawi arsuña. Kunapachatixa yatiyawixa achikataspa ukjaxa chiqa yatiyawiwa yatiyatarakispa.

5. Yatiyawi revocatoria de mandato ukata suma qhanañchaña kunjamatï tayka kamachina utt’ayataki ukjamarjama wakichaña.

6. Órganosukjamaraki funcionesdelestado ukana sapa mara yatiyawinakapata uñtaña ukjamaraki arsuña.

7. Órganosukjamaraki funcionesdelestado ukana lurawinakapana chikanchasiña.

8. Jani wali apnaqawinakata amuyatata yatxatasa juchañchañataki yatiyaña.

9. K u n a y m a n a e s t a d o u k a n a p’ iq inchir inakana irnaqir inakana chhijllawinaka jak’ata uñch’ukiña.

134 MACHAQA TAYKA KAMACHI

10. Apoyar al órgano electoral en transparentar las postulaciones de los candidatos para los cargos públicos que correspondan.

TÍTULO VII FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA

BOLIVIANA

CAPÍTULO PRIMERO FUERZAS ARMADAS

Artículo 243. Las Fuerzas Armadas del Estado están orgánicamente constituidas por el Comando en Jefe, Ejército, la Fuerza Aérea y la Armada Boliviana, cuyos efectivos serán fijados por laAsamblea Legislativa Plurinacional a propuesta del Órgano Ejecutivo.

Artículo 244. Las Fuerzas Armadas tienen por misión fundamental defender y conservar la independencia, seguridad y estabilidad del Estado,suhonory lasoberaníadelpaís;asegurar el imperio de la Constitución, garantizar la estabilidad del Gobierno legalmente constituido, y participar en el desarrollo integral del país.

Artículo 245. La organización de las Fuerzas Armadas descansa en su jerarquía y disciplina. Es esencialmente obediente, no delibera y está sujeta a las leyes y a los reglamentos militares. Como organismo institucional no realiza acción política; individualmente, sus miembros gozan y ejercen los derechos de ciudadanía en las condiciones establecidas por la ley.

10. Órgano electoral ukaru candidatos ukanakaru jak ’a ta chh i j l lawina uñch’ukiña.

PAQALLQÜRI UÑAÑCHAWI PALLA PALLANAKATA

NAYRÏRI JALJTA PALLAPALLANAKA

243 Kamachi. Fuerzas Armadas del Estado ukankirinakaxathakhiparjamawaComandanteen Jefe, Ejército, Fuerza Aérea ukjamaraki Armada boliviana ukanakata utt’yatawa ukjamaraki palla pallanakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa uñjatarakini.

244Kamachi.FuerzasArmadasukankirinakaxa indepedencia, seguridad, estabilidad del estado, honor y soberanía uñjiripxiwa; tayka kamachi phuqhayiri; Bolivia p’iqinchiriru jay saña ukjamaraki marka jach’añchañaru chikañchasiña.

245 Kamachi. Fuerzas Armadas qutucha- taparjamawa jerarquía disciplina taypina utt ’ayatawa. Janiwa amuyunakampixa chikañchaskaspati janirakiwa arxaykaspati kamachinakarjama phuqhañapawa. Janiwa acción política ukampi chikañchaskaspati ukatxa taqi ukankir inakaxa jaqjamaxa kamachinakarjamawa phuqhapxaraki.

135CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 246.

I. Las Fuerzas Armadas dependen de la Presidenta o del Presidente del Estado y reciben sus órdenes, en lo administrativo, por intermedio de la Ministra o del Ministro de Defensa y en lo técnico, del Comandante en Jefe.

II. En caso de guerra, el Comandante en Jefe de las Fuerzas Armadas dirigirá las operaciones.

Artículo 247.

I. Ninguna extranjera ni ningún extranjero ejercerá mando ni empleo o cargo administrativo en las Fuerzas Armadas sin previa autorización del Capitán General.

II. Paradesempeñar loscargosdeComandante en Jefe de las Fuerzas Armadas, Jefe del EstadoMayorGeneral,ComandantesyJefes de Estado Mayor del Ejército, FuerzaAérea, Armada Boliviana y de grandes unidades, será indispensable ser boliviana o boliviano por nacimiento y reunir los requisitos que señale la ley. Iguales condiciones serán necesarias para ser Viceministra o Viceministro del Ministerio de Defensa.

Artículo 248. El Consejo Supremo de Defensa del Estado Plurinacional, cuya composición, organización y atribuciones determinará la ley, estará presidido por el Capitán General de las Fuerzas Armadas.

Artículo 249. Todo boliviano estará obligado a prestar servicio militar, de acuerdo con la ley.

246 Kamachi.

I. Fuerzas Armadas ukankirinakaxa Bolivia marka p’iqinchirina amparapankiwa ukana iwxaparjamawa Ministro de Defensa jani ukaxa Comandante en Jefe taypi phuqhapxaraki.

II. Ch’axwawinxa Comandante en Jefe de Fuerzas Armadas taypiwa p’iqinchataraki.

247 Kamachi.

I. Janiwa anqa makata markachirixa Fuerz<as Armadas p’iqinchkaspati jani Capitan General ukana jay sawipampi.

II. Fuerzas Armadas, Jefe de Estado Mayor General,ComandanteyJefesdelEstadoMayor del Ejército, FuerzaAérea,Armada boliviana ukjamaraki jach’aqutunakap’iqinchañatakixa aka marrana yuritapxañapawa ukjamaraki kamachina qhanañchataki ukjamarjamawa phuqhapxañapa.PachparakiwaViceministro de Defensa ukjamaraki Ministro de Defensa ukatakixa mayitaraki.

248 Kamachi. Consejo de Supremo de Defensa del estado Plurinacional composición ukaxa organización ukjamaraki atribuciones kamachi taypiwa utt’ayatani ukaxa Capitan General de Fuerzas Armadas ukatawa irpxarutäni.

249Kamachi.Taqiboliviano jaqinakawaservicio militar mayt’iri kamachirjama sarapxañapa.

136 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 250. Los ascensos en las Fuerzas Armadas serán otorgados conforme con la ley respectiva.

CAPÍTULO SEGUNDO POLICÍA BOLIVIANA

Artículo 251.

I. La Policía Boliviana, como fuerza pública, tiene la misión específica de la defensa de la sociedady laconservacióndelordenpúblico, y el cumplimiento de las leyes en todo el territorioboliviano.Ejercerá la funciónpolicial de manera integral, indivisible y bajo mando único, en conformidad con la Ley Orgánica de la Policía Boliviana y las demás leyes del Estado.

II. Como institución, no delibera ni participa en acciónpolíticapartidaria,peroindividualmente sus miembros gozan y ejercen sus derechos ciudadanos, de acuerdo con la ley.

Artículo252.LasFuerzasde laPolicíaBoliviana dependen de la Presidenta o del Presidente del Estado por intermedio de la Ministra o Ministro de Gobierno.

Artículo 253. Para ser designado Comandante Generalde laPolicíaBolivianaserá indispensable ser boliviana o boliviano por nacimiento, General de la institución, y reunir los requisitos que señala la ley.

Artículo 254. En caso de guerra internacional, las fuerzas de la Policía Boliviana pasarán a depender del Comando en Jefe de las Fuerzas Armadas por el tiempo que dure el conflicto.

250 Kamachi. Ascensos de Fuerzas Armadas ukankirinakatakixa kamachi taypiwa utt’ayatäni.

PAYÏRI JALJTA BOLIVIA MARKANA

PALLAPALLANAKAPA

251 Kamachi.

I. Bolivia palla pallanakaxa, markachirina ch’amapxamaxa markachiriru arxatañataki y ä p a r u m a r k a c h i r i r u u ñ j a ñ a t a k i ukjamaraki kamachinaka phuqhañataki Bolivia uraqpachana phuqhañapataki utt’ayatapxiwa. Palla palljama phuqasa mä wawaki jani t’aqjasamäp’iqinchirinikunjamatï ukjamarjamawa phuqhapxañapa.

II. Institución ukankirjamaxa janiwa partidos políticos taypinxa chikañchasipkaspati ukjamakipanxa sapa maynixa derechos ciudadanos ukarjamawa kamachirjamaxa phuqhapxaraki.

252 Kamachi. Palla pallanakaxa Bolivia marka p’iqinchirina Ministra jan ukaxa Ministro de Gobierno taypi apnaqatawa.

253 Kamachi. Comandante Gebneral de la PolicíaBolivianaukjamañatakixaBoliviamarrana yuritaGeneralpachpaqutunaukjamarakikamachi taypi mayitaki ukjamaruwa phuqhatañapa.

254Kamachi.Anqamarkampich’axwawiutjaspa ukjaxa palla pallanakaxa Comando en Jefe de las Fuerzas Armadas ukana apnaqataxaspawa kunapachkamaya ch’axwawixa utjchispa ukjamarjamawa chikañchasipxarakispa.

137CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

TÍTULO VIII RELACIONES INTERNACIONALES,

FRONTERAS, INTEGRACIÓN Y REIVINDICACIÓN MARÍTIMA

CAPÍTULO PRIMERO RELACIONES INTERNACIONALES

Artículo 255.

I. Las relaciones internacionales y la negociación, suscripción y ratificación de los tratados internacionales responden a los fines del Estado en función de la soberanía y de los intereses del pueblo.

II. La negociación, suscripción y ratificación de tratados internacionales se regirá por los principios de:

1. Independencia e igualdad entre los estados, no intervención en asuntos internos y solución pacífica de los conflictos.

2. Rechazo y condena a toda forma de dictadura,colonialismo,neocolonialismo e imperialismo.

3. Defensa y promoción de los derechos humanos, económicos, sociales, cu l tu ra les y ambien ta les , con repudio a toda forma de racismo y discriminación.

4. Respeto a los derechos de los pueblos indígenas originarios campesinos.

5. Cooperación y solidaridad entre los estados y los pueblos.

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI ANQA MARKANAKAMPI

CHIKAÑCHASIWI, QURPANAKATA, MAYACHAWI UKJAMARAKI LAMAR

QUTARU MISTUWI AMTA

NAYRÏRI JALJTA ANQA MARKANAKAMPI

CHIKAÑCHASIWI

255 Kamachi.

I. Anqa markanakampi chikañchasiñatakixa amuyunaka qillqantawinaka lurawinaka amtatäki ukanakaxa aka markana amtawinakaparjamawa phuqasiñapa.

II. Aruskipawixa uka pachparaki amuyawixa ukjamaraki jaysawixa anqa markanakampi aknïri amtawinakarjamawa phuqhasirakini:

1. Estado ukanakaxa pachpapxiwa jani mitisiñampiirnaqawinakapanaukjamaraki jani walt’awinaka llamp’u chuymampi askichaña.

2. Taq i D ic tadu ra , co lon ia l i smo , neocolonialismo ukjamaru janiwa saña ukjamaraki juchanchaña.

3. Janchi tuqitaukjamaraki jisk’achawinaka qullqi tuqita qamawi tuqita sarawinakata markachirinakata taqi ukanakata derechoshumanosjark’aqañaukjamaraki unañchayaña.

4. Pueblosindígenasoriginarioscampesinos ukanakana derchos ukanaka yäqaña.

5. Estados ukjamaraki markanakampixa utjañapawa yanapasïwi ukjamaraki aynjasiwi.

138 MACHAQA TAYKA KAMACHI

6. Preservación del patrimonio, capacidad de gestión y regulación del Estado.

7. Armonía con la naturaleza, defensa de la biodiversidad, y prohibición de formas de apropiación privada para el uso y explotación exclusiva de plantas, animales, microorganismos y cualquier materia viva.

8. Seguridad y soberanía alimentaria para toda la población; prohibición de impor tac ión , p roducc ión y comercial ización de organismos g e n é t i c a m e n t e m o d i f i c a d o s y elementos tóxicos que dañen la salud y el medio ambiente.

9. Accesodetodalapoblaciónalosservicios básicos para su bienestar y desarrollo.

10. Preservacióndelderechode lapoblación al acceso a todos los medicamentos, principalmente los genéricos.

11. Protección y preferencias para la producción boliviana, y fomento a las exportaciones con valor agregado.

Artículo 256.

I. Los tratados e instrumentos internacionales en materia de derechos humanos que hayan sido firmados, ratificados o a los que se hubiera adherido el Estado, que declaren derechos más favorables a los contenidos en la Constitución, se aplicarán de manera preferente sobre ésta.

6. Nayra yänaka waqaychawi aski irnaqawi ukjamaraki regulación del estado.

7. Akapachankirinakampiaskimayachasiwi aka pachana jakirinakata jark’aqawi ukjamarakiquqanakauywanakajisk’a jani uñjaya jakirinaka ukjamaraki jakirinaka taqi ukanakata inaki katuntasiñata jani walt’ayañataki jark’aqaña.

8. Taqi markachiritaki manq’añanakaxa yäpawa ukjamarak i yäqañawa; kunaymana jani wal i achunaka uk jamarak i e lementos tóx icos satanaka janchiru ñanqhachirinaka samanaru jan wat’ayirinaka janiwa alxatakaspati janirakiwa aka markaru apantanitakaspati.

9. Taqi markachirixa servicios básicos ukanipxañapawa aski qamañapataki ukjamaraki nayraru sartañataki.

10. Taqi markachirixa wakiskiri qullanaka jark’aqasiñataki derecho ukanipxiwa.

11. Bolivia markana achunayata ukjamaraki yänaka lu ra tanaka ta arxa taña ukjamaraki yäqaña ukampirusa anqa markaru apsuñataki volor agredo taypi jach’añchaña.

256 Kamachi.

I. Tratados ukjamaraki instrumentos internacionales ukanakaxa derechos humanos ukana amtatäki mayampisa jay satäki estado taypinjamaxaakaamtanakaxa qhanañchatak i tayka kamachinxa ukjamarjamawa askinjama phuqhatani.

139CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. Losderechos reconocidosen laConstitución serán interpretados de acuerdo a los tratados internacionales de derechos humanos cuando éstos prevean normas más favorables.

Artículo 257.

I. Los tratados internacionales ratificados forman parte del ordenamiento jurídico interno con rango de ley.

II. Requerirán de aprobación mediante referendo popular vinculante previo a la ratificación los tratados internacionales que impliquen:

1. Cuestiones limítrofes.

2. Integración monetaria.

3. Integración económica estructural.

4. Cesión de competencias institucionales a organismos internacionales o supra- nacionales, en el marco de procesos de integración.

Artículo258.Losprocedimientosdecelebración de tratados internacionales se regularán por la ley.

II. Tayka kamachina derechos uñt’atäki ukanakaxa tratados internacionales ukarjamawa derechos humanos ukanakaxa amuyatarakini kunapachatï akanakaxa kamachi taypinkani askiñapataki ukjawa wakisini.

257 Kamachi.

I. Tratados internacionales mayampisa jay satäki ukanakaxa ordenamiento jurídico interno kamachiru uñtasitjamawa wakisxaraki.

II. Referendo popular vinculante taypiwa jay sawipaxa wakisirakini kunjamatï tratados internacionales ukana mayampisa jay sataki ukjamarjama akjamata wakisisrakini:

1. Qurpasiwinaka

2. Qullqi mayachawi

3. Mayachawi económica estructural

4. Institucionalesapnaqawinakaxat’akuspa ukanakaxa organismos internacionales jani ukaxa supranacionales ukanakana mayachasiwi amta thakhina.

258 Kamachi. Tratados internacionales thakhinaka utnuqawixa kamachi taypiwa wakiyatarakini.

140 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 259.

I. Cualquier tratado internacional requerirá de aprobación mediante referendo popular cuando así lo solicite el cinco por ciento de los ciudadanos registrados en el padrón electoral, o el treinta y cinco por ciento de los representantes de la Asamblea Legislativa Plurinacional. Estas iniciativas podrán utilizarse también para solicitar al Órgano Ejecutivo la suscripción de un tratado.

II. El anuncio de convocatoria a referendo suspenderá, de acuerdo a los plazos establecidos por la ley, el proceso de ratificación del tratado internacional hasta la obtención del resultado.

Artículo 260.

I. La denuncia de los tratados internacionales seguirá los procedimientos establecidos en el propio tratado internacional, las normas generales del Derecho internacional, y los procedimientos establecidos en la Constitución y la ley para su ratificación.

II. Ladenunciadelostratadosratificadosdeberá ser aprobada por la Asamblea Legislativa Plurinacional antes de ser ejecutada por la Presidenta o Presidente del Estado.

III. Los tratados aprobados por referendo deberánsersometidosaunnuevo referendo antes de su denuncia por la Presidenta o Presidente del Estado.

259 Kamachi.

I. Kawkmiripasa tratado internacional ukaxa markachiriru jiskt’awi taypiwa kunapachatï 5% markachirixa padrón electoral taypina qillqantatanakaxa mayipkani jani ukaxa 35%Asamblea Legislativa Plurinacionalana ukankanrinakaxa mayipkarakini ukjawa munasirakini. Akjamaxa mayitarakispawa Órgano Ejecutivo ukankirinakaru amtawi phuqhañataki.

II. Makachir i ru j ist ’awixa kunjamatixa kamichi taypina wakiyataki ukjamarjama sayt ’ayataspa ukjamaraki t ratados internacionales ukanakaxa jiqxatañkamawa thakhinchaytarakini.

260 Kamachi.

I. Yatiyawixatratadosinternacionalespachpawa thakhiwa kamachinakarjama derecho internacional ukjamaraki tayka kamachina mayampi jay sataki ukjamarjamawa sarantarakini.

II. Yat iyawi amtawinakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa jay satañapaukjamataBoliviamarkap’iqinchirina phuqhañapataki.

III. Tratados ukaxa jiskt’awina jay sataxa mayampi jiskt’atañapawa janira Bolivia p’iqinchiri yatiykipana.

141CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO SEGUNDO FRONTERAS DEL ESTADO

Artículo 261. La integridad territorial, la preservación y el desarrollo de zonas fronterizas constituyen un deber del Estado.

Artículo 262.

I. Constituye zona de seguridad fronteriza los cincuenta kilómetros a partir de la línea de frontera. Ninguna persona extranjera, individualmente o en sociedad, podrá adquirir propiedad en este espacio, directa o indirectamente, ni poseer por ningún título aguas, suelo ni subsuelo; excepto en el caso de necesidad estatal declarada por ley expresa aprobada por dos tercios de la Asamblea Legislativa Plurinacional. La propiedad o la posesión afectadas en caso de incumplimiento de esta prohibición pasarán a beneficio del Estado, sin ninguna indemnización.

II. La zona de seguridad fronteriza estará sujeta a un régimen jurídico, económico, administrativo y de seguridad especial, orientadoapromoverypriorizarsudesarrollo, y a garantizar la integridad del Estado.

Artículo 263. Es deber fundamental de las Fuerzas Armadas la defensa, seguridad y control de las zonas de seguridad fronteriza. Las FuerzasArmadas participarán en las políticas de desarrollo integral y sostenible de estas zonas, y garantizarán su presencia física permanente en ellas.

PAYÏRI JALJTA ESTADO UKANA QURPANAKAPA

261 Kamachi. Estado taypiwa uraqixa mayachata jak’aqataraki ukjamarakiqurpasinkiri markanakaxa nayraru mistuñapatakixa phuqhataraki.

262 Kamachi.

I. Qurpasita phisqa tunka kilómetros ukjakamawa zona de seguridad ukjama uñt’ata. Janiwa anqa markata jutiri jaqixa ukawjanakana uraqi uma yaqhanakampi katuntaskaspati; inasados terciosAsamblea Legislativa Plurinacional taypi kamachi taypi tuqi jay sataru wakischispa. Aka kamachiru phuqhasaxa ukjama luririnakaruxa uka uraqinakaxa aparataspawa inaki jani kunampi tutiyasa.

II. Qurpasixa régimen jurídico, económico, administrativoukjamaraki segurdadespecial ukjamaru jach’anchaña ukatxa uñajaña Bolivia marka mayakiñapataki ukjamaru phuqhañawa.

263Kamachi.FuerzasArmadasukankirinakaxa arxatawi jark’aqawi ukatxa qurpasinaka uñjawi ukawa phuqhawipaxa. Fuerzas Armadas ukankirinakaxaqurpasinakanxanaynarusartawi amtampiwa chikanchasipxi ukatxa pacha qurpasinakanwa qhipharapxañapa.

142 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 264.

I. ElEstadoestableceráunapolíticapermanente dedesarrolloarmónico, integral, sostenibley estratégico de las fronteras, con la finalidad de mejorar las condiciones de vida de su población, y en especial de las naciones y pueblos indígena originario campesinos fronterizos.

II. Es deber del Estado ejecutar políticas de preservación y control de los recursos naturales en las áreas fronterizas.

III. La regulación del régimen de fronteras será establecida por la Ley.

CAPÍTULO TERCERO INTEGRACIÓN

Artículo 265.

I. El Estado promoverá, sobre los principios de una relación justa, equitativa y con reconocimiento de las asimetrías, las relaciones de integración social, política, cultural y económica con los demás estados, nacionesypueblosdelmundoy,enparticular, promoverá la integración latinoamericana.

II. El Estado fortalecerá la integración de sus naciones y pueblos indígena originario campesinos con los pueblos indígenas del mundo.

Artículo 266. Las representantes y los representantes de Bolivia ante organismos parlamentarios supraestatales emergentes de losprocesosde integraciónseelegiránmediante sufragio universal.

264 Kamachi.

I. Estadoxa desarrollo armónico, integral, sostenible ukjamaraki estratégico ukanakwa qurpasinakanxa pachpankiri markachirinakaru nayraru artañapataki juk’ampisa naciones y pueblos indígena originario campesinos akjama amtäwi utnuqayarakini.

II. Estadoxa aka pachankiri yänakata taqi qurpasinakana waqaychawi uñaqawi phuqhañapawa.

III. Qurpasiwinakanxa regulación del régimen ukaxa kamachi taypiwa wakiyatarakini.

KIMSÏRI JALJTA MAYACHASIWI

265 Kamachi.

I. Estadoxa chiqa mayachawi, kikipa ukatxa ch’ulljtawinaka jawina amuyasa ukjamaraki mayachawi markachirinakata ukatxa amtawi ukjamaraki sarawi ukatxa qullqi taqi ukanakampi mayachasisawa markanakampi ukatxa naciones y pueblos uraqpachankirinakampiwamayachasirakispa juk’ampisaLatinoaméricaukankirinakampiwa mayachasirakispa.

II. Estadoxa naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakaruxa yaqha kikipa aka uraqpachana markanakampiwa mayachasiña yach’añcharakini.

266 Kamachi. Bolivia markata p’iqinchirinakaxa organismos parlamentarios supraestatales uka uñstañapataxixa mayachasiwi taypixa chhijllawi taypiwa utt’ayatarakini.

143CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO CUARTO REIVINDICACIÓN MARÍTIMA

Artículo 267.

I. El Estado boliviano declara su derecho irrenunciable e imprescriptible sobre el territorio que le dé acceso al océano Pacífico y su espacio marítimo.

II. La solución efectiva al diferendo marítimo a través de medios pacíficos y el ejercicio pleno de la soberanía sobre dicho territorio constituyen objetivos permanentes e irrenunciables del Estado boliviano.

Artículo 268. El desarrollo de los intereses marítimos, fluviales y lacustres, y de la marina mercante será prioridad del Estado, y su administración y protección será ejercida por la Armada Boliviana, de acuerdo con la Ley.

TERCERA PARTE ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN

TERRITORIAL DEL ESTADO

TÍTULO I ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL

ESTADO

CAPÍTULO PRIMERO DISPOSICIONES GENERALES

Artículo 269.

I. Bolivia se organiza territorialmente en departamentos, provincias, municipios y territorios indígena originario campesinos.

PUSÏRI JALJTA LAMAR QUTARU MISTUWI AMTA

267 Kamachi.

I. Estado Bolivianuxa derecho irrenunciable ukjamaraki imprescriptible uraqi tuqnama océano pacífico ukjamaraki lamara quta lakaru uraqi mayi.

II. Lamaraqutarumistuñaniñaxaaskiaskichäwi taypiwa jan armkaya sapa tukisa mayiwixa mayita ukjama utt’ayatawa.

268 Kamachi. Jach’a qhura umanakaxa estado taypiwa uñaqatani ukatxa ujawipaxa ukjamaraki jark’aqawipaxa armada Boliviana taypiwa kamachi tuqi phuqhatarakini.

KIMSÏRI T’AQA ESTADO UKANA URAQINAKAPA

UTT’AYATA UKJAMARAKI QUTUCHATA

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI ESTADO UKANA URAQIPA

QUTUCHAWI

NAYRÏRI JALJTA KHUSKHATA PHUQAWI

269 Kamachi.

I. Bolivia markaxa departamentos, provincias, municipios ukjamaraki indígena originario campesinos uraqinakata utt’ayasi.

144 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. La creación, modificación y delimitación de las unidades territoriales se hará por voluntad democrática de sus habitantes, de acuerdo a las condiciones establecidas en la Constitución y la ley.

III. Lasregionesformaránpartedelaorganización territorial, en los términos y las condiciones que determinen la ley.

Artículo 270. Los principios que rigen la organizaciónterritorialy lasentidadesterritoriales descentralizadas y autónomas son: la unidad, voluntariedad,solidaridad,equidad,biencomún, autogobierno, igualdad, complementariedad, reciprocidad,equidaddegénero,subsidiariedad, gradualidad, coordinación y lealtad institucional, transparencia, participación y control social, provisiónderecursoseconómicosypreexistencia de las naciones y pueblos indígena originario campesinos, en los términos establecidos en esta Constitución.

Artículo 271.

I. La Ley Marco de Autonomías y Descen- tralización regulará el procedimiento para la elaboración de Estatutos autonómicos y Cartas Orgánicas, la transferencia y delegación competencial, el régimen económicofinanciero,y lacoordinaciónentre el nivel central y las entidades territoriales descentralizadas y autónomas.

II. La Ley Marco de Autonomías y Descentralización será aprobada por dos tercios de votos de los miembros presentes de la Asamblea Legislativa Plurinacional.

II. Utnuqawi ukatxa mayjt’awi ukjamaraki qurpasiwinakaxa markachir inakana amtaparjamawa tayka kamachi taypina wakt’ayatäki ukjamarjamawa phuqhasini.

III. Thaya ukatxa llaphi ukjamaraki junt’u uraqinakaxa kamachina qhanañchatäki ukjamarjamawa chikañchasipxarakini.

270 Kamachi. Jach’a amtawinakaxa uraqi utnuqawinxa ukjamaraki t’aqanuqata ukatxa autónomas uraqinakaxa akjamapxiwa: mayaki, yanapasiwi, kikipa, taqinitaki aski, inaki, aynita,qhana, chikañchasita, uñaqata, taqi chuyma, warmi – chacha wakt’ayaña pachpankirinakataapnaqata, lealtad institucional ukatxa qullqi churaña utjaskapxañapataki naciones y pueblos indígena originario campesinos ukanakaru tayka kamachina utt’ayataki ukjama.

271 Kamachi.

I. Ley marco de autonomías ukatxa descentral ización ukaxa estatutos autonómicos ukatxa cartas orgánicas, trasferenciaukatxadelegacióncompetencial, régimen económico financiero mayachawi amtaxa nivel central ukampi ukatxa entidades descentral izadas ukatxa autónomas ukjamarjama wakt’ayañatakiwa uñaqarakini.

II. Ley marco de autonomías ukatxa descen- tralización ukaxa dos tercios de votos ukankirinakata Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa jay satarakispa.

145CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 272. La autonomía implica la elección directa de sus autoridades por las ciudadanas y losciudadanos, laadministracióndesusrecursos económicos, y el ejercicio de las facultades legislativa, reglamentaria, fiscalizadora y ejecutiva,porsusórganosdelgobiernoautónomo en el ámbito de su jurisdicción y competencias y atribuciones.

Artículo 273. La ley regulará la conformación de mancomunidades entre municipios, regiones y territorios indígena originario campesinos para el logro de sus objetivos.

Artículo 274. En los departamentos descen- tralizados se efectuará la elección de prefectos y consejeros departamentales mediante sufragio universal. Estos departamentos podrán acceder a la autonomía departamental mediante referendo.

Artículo 275. Cada órgano deliberativo de las entidades territoriales elaborará de manera participativa el proyecto de Estatuto o Carta Orgánica que deberá ser aprobado por dos tercios del total de sus miembros, y previo controldeconstitucionalidad,entraráenvigencia como norma institucional básica de la entidad territorial mediante referendo aprobatorio en su jurisdicción.

Artículo 276. Las entidades territoriales autónomas no estarán subordinadas entre ellas y tendrán igual rango constitucional.

272 Kamachi. Autonomía ukaxa pachapana chiqapa marchirinakata p’iqinchirinakapaxa chhijllata qullqixa pachpana apnaqata pachpana amatawixa phuqhata jisk’a kamachinaka taypi ukatxa uñaqata gobiernos autónomos taypi pachpa uraqpachana phuqhawinaka phuqhaña saña muniwa.

273Kamachi.Kamachitaypiwamancomunidades demunicipios,regionesukatxaindígenaoriginario campesinos uraqinakxata phuqhawinakapataki qhanañchatarakini.

274Kamachi.Departamentosdescentralizados ukanakanxa prefectos ukjamaraki consejeros depatamentales ukanakaxa chhijläwi taypiwa phuqhasirakini. Aka departamentos ukanakaxa autonomía departamental markachiriru jiskt’awi taypiwa ukjamaru tukupxarakispa.

275 Kamachi. Sapa órgano deliberativo de las entidades territoriales ukanakaxa proyecto de estatuto o carta órganica ukwa utt’ayani ukaxa dos tercios ukankirinakatwa jay satañapa ukaxa norma institucionalbásicadeentidades territorial ukjamawa uñt’ataxarakispawa.

276Kamachi.Entidades territorialesautónomas ukanakaxa janiwa jisk’achasipkaspati taqisa pachpapxiwa.

146 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO SEGUNDO AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL

Artículo 277. El gobierno autónomo departa- mental está constituido por una Asamblea Departamental, con facultad deliberativa, fiscalizadora y legislativa departamental en el ámbito de sus competencias y por un órgano ejecutivo.

Artículo 278.

I. La Asamblea Departamental estará compuesta por asambleístas departa- mentales, elegidas y elegidos por votación universal, directa, libre, secretayobligatoria; yporasambleístasdepartamentaleselegidos por lasnacionesypueblos indígenaoriginario campesinos, de acuerdo a sus propias normas y procedimientos.

II. LaLeydeterminaráloscriteriosgeneralespara laeleccióndeasambleístasdepartamentales, tomando en cuenta representación poblacional, territorial, de identidad cultural y lingüística cuando son minorías indígena originariocampesinas,yparidadyalternancia de género. Los Estatutos Autonómicos definirán su aplicación de acuerdo a la realidad y condiciones específicas de su jurisdicción.

Artículo 279. El órgano ejecutivo departamental estádirigidopor laGobernadoraoelGobernador, en condición de máxima autoridad ejecutiva.

PAYÏRI JALJTA DEPARTAMENTAL SAPA APNAQAWI

277Kamachi. Gobiernoautónomodepartamental ukaxa Asamblea Departamental ukata, facultad deliberativa fiscalizadora ukjamaraki pachpana apnaqawi amtanakaparjama qp’iqinchirita utt’yatawa.

278 Kamachi.

I. AsambleaDepartamentalukaxaAsambleístas departamentales chhijllawi taypi chiqaki, jani khitinsa uñjata ukjamaraki obligatorio ukjamata wakt’ayataniwa; ukampirusa Asambleístas departamentales ukanakaxa naciones y pueblos indígena originario campesinos jakawiparjama chhijllatanakata wakt’ayatawa.

II. K a m a c h i t a y p i w a a s a m b l e í s t a s departamentales ukatakixa walja ukatxa juk’a markachiritjamawa uraqipa, sarawipa, arupa, chacha warmitjama amuyasawa qhanañchatarakini. Estatutos autonómicos taypiwa phuqhawipaxa pachpa uraqina markachirinakana jakawipa uñjasawa phuqhatarakini.

279 Kamachi. Órgano ejecutivo departamental ukaxagobernadora janukaxagobernadorsutimpi uñt’ata p’iqinchirina apnaqawixa p’iqinchatawa.

147CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO TERCERO AUTONOMÍA REGIONAL

Artículo 280.

I. La región, conformada por varios municipios o provincias con continuidad geográfica y sin trascender límites departamentales, que compartancultura,lenguas,historia,economía y ecosistemas en cada departamento, se constituirá como un espacio de planificación y gestión.

Excepcionalmente una región podrá estar conformada únicamente por una provincia, que por sí sola tenga las características definidaspara laregión.Enlasconurbaciones mayores a 500.000 habitantes, podrán conformarse regiones metropolitanas.

II. La Ley Marco de Autonomías y Descentralización establecerá los términos y procedimientos para la conformación ordenada y planificada de las regiones.

Donde se conformen regiones no se podrá elegir autoridades provinciales.

III. La región podrá constituirse en autonomía regional, a iniciativa de los municipios que la integran,vía referendoensus jurisdicciones. Sus competencias deben ser conferidas por dos terciosdevotosdel total de losmiembros del órgano deliberativo departamental.

KIMSÏRI JALJTA REGIONAL SAPA APNAQAWI

280 Kamachi.

I. Región ukatixa walja municipios jan ukaxa suyus uraqipanakaxa pachpachi ukjaxa janiwa qurpanakaxa unuqiyatakaspati uka taypinxasarawi,aru,nayrasarnaqawi,qullqi, kunaymana pachpa uraqina jakirinaka sapa departamentosukjamatawakt’ayatachiukaxa wakisiwaamtawinakaukatxaphuqhawinaka lurañataki.

Mä provincia ukaxa región ukjamata uñt ’ataspawa kunapachat ï sapaxa wakisiriki región ukjama uñt’atañataki phuqkani ukjamawa wakisirakini. Jach’a markanakaxaphisqapatakamarkachirinaka utt’ayataspawa.

II. Ley marco de autonomía ukjamaraki descentra l izac ión ukaxa regiones ukanaka utt’ayañatakiwa ukatxa yäparu amatawinakaphuqhayañatakiwa.Kawkintixa regiones ukanakaxa utt’ayasini ukanxa janiwa provinciales p’iqinchirinakaxa chhijllatakaspati.

III. Reg ión ukaxa mun ic ip ios ukana amtawinakapampixa pacha uraqpacha jiskt’awi taypiwa autonomía regional ukjama utt’asirakispa. Apnaqawipaxa dos tercios de votos órgano deliberativo departamental taypiwa katuyatarakispa.

148 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 281. El gobierno de cada autonomía regional estará constituido por una Asamblea Regional con facultad deliberativa, normativo- administrativa y fiscalizadora, en el ámbito de sus competencias, y un órgano ejecutivo.

Artículo 282.

I. Las y los miembros de la Asamblea Regional serán elegidas y elegidos en cada municipio junto con las listas de candidatos a concejales municipales, de acuerdo a criterios poblacionales y territoriales.

II. La región elaborará de manera participativa suEstatuto,deacuerdoa losprocedimientos establecidos para las autonomías regionales.

CAPÍTULO CUARTO AUTONOMÍA MUNICIPAL

Artículo 283. El gobierno autónomo municipal está constituido por un Concejo Municipal con facultad deliberativa, fiscalizadora y legislativa municipal en el ámbito de sus competencias; y un órgano ejecutivo, presidido por la Alcaldesa o el Alcalde.

Artículo 284.

I. El Concejo Municipal estará compuesto por concejalas y concejales elegidas y elegidos mediante sufragio universal.

281 Kamachi.

Gobierno de cada autonomía regional ukaxa AsambleaRegional taypiwaphuqhawinakapaxa, facultad deliberativa, normativa - administrativa ukjamaraki fiscalizadora taqi ukanakwa phuqharakispa.

282 Kamachi.

I. Chacha janiukaxawarmiAsambleaRegional ukankirinakaxa sapa municipios concejales municipaleschikawamarkachiritjamaukatxa uraqitjamawa chhijllatarakini.

II. Región ukanxa taqi markachir impi chikañchasisawa estatutos regionales amtawi thakhirjamawa lurasiñapa.

PUSÏRI JALJTA MUNICIPAL SAPA APNAQAWI

283 Kamachi. Gobierno autónomo municipal ukaxa concejo municipal taypiwa wakt’ayata ukuxa facultad deliberativo, fiscalizadora ukjamaraki legislativa municipal pachpa uraqpana phuqhasiñapa ukjamaraki chacha jani ukaxa warmi alcalde ukana p’iqinchtawa.

284 Kamachi.

I. Concejo municipal ukaxa concejalas ukjamaraki concejales ukanakata chhijllawi taypi utt’ayatawa.

149CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. En los municipios donde existan naciones o pueblos indígena originario campesinos, que no constituyan una autonomía indígena originariacampesina,éstospodránelegirsus representantes ante el Concejo Municipal de forma directa mediante normas y procedimientos propios y de acuerdo a la Carta Orgánica Municipal.

III. La Ley determinará los criterios generales para la elección y cálculo del número de concejalas y concejales municipales. La Carta Orgánica Municipal definirá su aplicación de acuerdo a la realidad y condiciones específicas de su jurisdicción.

IV. El Concejo Municipal podrá elaborar el proyecto de Carta Orgánica, que será aprobado según lo dispuesto por esta Constitución..

CAPÍTULO QUINTO ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS

GOBIERNOS AUTÓNOMOS

Artículo 285.

I. Para ser candidata o candidato a un cargo electivo de los órganos ejecutivos de las gobiernos autónomos se requerirá cumplir con las condiciones generales de acceso al servicio público, y:

1. Haber residido de forma permanente al menos los dos años inmediatamente anterioresalaeleccióneneldepartamento, región o municipio correspondiente.

2. En el caso de la elección de la Alcaldesa o del Alcalde y de la autoridad regional haber cumplido veintiún años.

II. Kawkha municipios ukjantï naciones o pueblos indígena originario campesinos utjkchi ukjanakanxa uka makachirinakaxa ConcejoMunicipalukaruxachhijllatanakapxa Carta örganica Municipal ukjamarjamaxa chhijllasipxaspawa.

III. Sullka kamachi taypiwa qawkha concejalas ukjamaraki concejales municipales chhij l lañaki wakt’ayatarakini. Carta Orgánica Municipal pachpa municipio ukana qamawirjamawa qhanañcharakini.

IV. Concejo municipal ukaxa proyecto de carga orgánica lurarakini aka tayka kamachina qhanañchataki ukjamarjama.

PHISQÏRI JALJTA SAPA APNAQIRINAKA

285 Kamachi.

I. A t i p t ’ a s i r i ñ a t a k i c h h i j l l a w i n x a p’iqinchiriñatakixa gobiernos autónomos ukañatakixa wakisiwa kunjamatï servidor público ukataki mayitäki ukanakampi phuqhaña:

1. Pämaradepartamento, región janiukaxa municipio tuqina utjasiriñapawa.

2. Alcaldesa jani ukaxa alcalde ukjamaraki regionalp’qinchiriñatakixachhijllawirupä tunka mayani mara phuqataniñapawa.

150 MACHAQA TAYKA KAMACHI

3. En el caso de la elección de Prefecta o Prefecto y Gobernador o Gobernadora haber cumplido veinticinco años.

II. El periodo de mandato de las máximas autoridades ejecutivas de los gobiernos autónomos es de cinco años, y podrán ser reelectas o reelectos de manera continua por una sola vez.

Artículo 286.

I. La suplencia temporal de la máxima autoridadejecutivadeungobiernoautónomo corresponderá a un miembro del Concejo o AsambleadeacuerdoalEstatutoAutonómico o Carta Orgánica según corresponda.

II. En caso de renuncia o muerte, inhabilidad permanente o revocatoria de la máxima autoridadejecutivade ungobiernoautónomo, se procederá a una nueva elección, siempre y cuando no hubiere transcurrido la mitad de su mandato. En caso contrario, la sustituta o sustitutoseráunaautoridadyaelectadefinida de acuerdo al Estatuto Autonómico o Carta Orgánica según corresponda.

CAPÍTULO SEXTO ÓRGANOS LEGISLATIVOS,

DELIBERATIVOS Y FISCALIZADORES DE LOS GOBIERNOS AUTÓNOMOS

Artículo 287.

I. Las candidatas y los candidatos a los concejos y a las asambleas de los gobiernos autónomos deberán cumplir con las condiciones generales de acceso al servicio público, y:

3. Prefecta jani ukaxa prefecto ukjamaraki gobernador jani ukaxa gobernadora, ukañatakixa pä tunka phisqani mara phuqataniñapawa.

II. Gobiernos autonómicos p’iqinchirinakaxa phisqa marawa irnaqapxaspa ukatsti maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa.

286 Kamachi.

I. Gobierno Autónomo ukaru lantintirixa mayni Concejo jani ukaxa Asamblea pachpankirita kunjamatï estatuto ukana qhanañchataki ukjamarjamawa lantintawixa phuqhasirakini.

II. Kunapachatï gobierno autónomo p’iqinchirixa jaytjaspa, jiwaswa jani atxchispati jani ukaxa jaqsutaspa ukaxa mäkiwa machaqata chhijllataspa ukampirusa chika pacha irnaqawinixañapawa. Janiti ukjamakaspa ukjaxa lantintiripaxa kunjamatï estatu ukana qhanañchataki ukjamaruwa chhijllataxarakispa.

SUXTÏRI JALJTA KAMACHINAKA UTT’AYIRINAKA,

AMUYIRINAKA UKJAMARAKI UÑAQIRINAKA SAPA APNAQIRINAKANA

287 Kamachi.

I. Atipt’asirinakaxaconcejosukatxaasambleas de losgobiernosautónomosukankañatakixa kunjamatï servidor público ukataki mayitäki ukjamarjamawa phuqhapxañapa:

151CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

1. Haber residido de forma permanente al menos los dos años inmediatamente anteriores a la elección en la jurisdicción correspondiente.

2. Tener 18 años cumplidos al día de la elección.

II. La elección de las Asambleas y Concejos de los gobiernos autónomos tendrá lugar en listas separadas de los ejecutivos.

Artículo 288. El período de mandato de los integrantes de los Concejos y Asambleas de los gobiernos autónomos será de cinco años, y podrán ser reelectas o reelectos de manera continua por una sola vez.

CAPÍTULO SÉPTIMO AUTONOMÍA INDÍGENA ORIGINARIA

CAMPESINA

Artículo 289. La autonomía indígena originaria campesina consiste en el autogobierno como ejerciciode la libredeterminaciónde lasnaciones y los pueblos indígena originario campesinos, cuya población comparte territorio, cultura, historia, lenguas, y organización o instituciones jurídicas, políticas, sociales y económicas propias.

Artículo 290.

I. La conformación de la autonomía indígena originariocampesinasebasaen los territorios ancestrales, actualmente habitados por esos pueblos y naciones, y en la voluntad de su población, expresada en consulta, de acuerdo a la Constitución y la ley.

1. Pä mara janira chhijllawikipana pachpa markan qamawinipxañapawa.

2. Tunka kimsaqalquni mara chhijllawiru phuqhatanipxañapawa.

II. Asambleaukjamarakiconcejosdegobiernos autónomos ukanakaru chhijllañatakixa sutinakapaxap’iqinchirinakanasutinakapatxa yaqhapxañapawa.

288 Kamachi. Concejos ukatxa asamblea de los gobiernos autonómicos ukankirinakaxa phisqa marawa irnaqapxaspa ukatsti maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa.

PAQALLQÜRI JALJTA INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA

SAPA APNAQAWI

289 Kamachi. Autonomía indígena originaria campesinaukaxa jupanakapachpatap’iqinchata kunjamatï amtawinakapaxa wakiski naciones y pueblos indígena originario campesinos ukatxa ukankirinakaxapachpauraqina, sarawina,nayra qamawina, aruna, juchanchawina, amtawina, qullqina mayakipxi ukjama saña muniwa.

290 Kamachi.

I. Autonomía indígena originario campesina ukaxa nayra laq’a achachilanakana uraqipanakana utt’ayatawa jichha pachanxa naciones y pueblos ukanakata qamataxiwa kunjamatï tayka kamachina ukatxa kamachinakana jiskt’atäki ukjamarjamawa utt’ayatawa.

152 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. Elautogobiernode lasautonomías indígenas originariocampesinasseejercerádeacuerdo a sus normas, instituciones, autoridades y procedimientos,conformeasusatribuciones y competencias, en armonía con la Constitución y la ley.

Artículo 291.

I. Son autonomías indígena originario campesinas los territorios indígenaoriginario campesinos, y los municipios, y regiones que adoptan tal cualidad de acuerdo a lo establecido en esta Constitución y la ley.

II. Dos o más pueblos indígenas originarios campesinos podrán conformar una sola autonomía indígena originaria campesina.

Artículo 292. Cada autonomía indígena originario campesina elaborará su Estatuto, de acuerdo a sus normas y procedimientos propios, según la Constitución y la Ley.

Artículo 293.

I. La autonomía indígena basada en territorios indígenas consolidados y aquellos en proceso,unavezconsolidados,seconstituirá por la voluntad expresada de su población en consulta en conformidad a sus normas y procedimientospropioscomoúnico requisito exigible.

II. Autonomías indígenasoriginariocampesinas pachpap’iqinchirixakunjamatïsarawinakaxa p’iqinchañataki thakhinakaxa wakt’ayataki tayka kamachimpi ukatxa kamachinakampi kisayasawa phuqhayarakini.

291 Kamachi.

I. Autonomías indígena originario campesinas ukanakaxa indígena originario campesino uraqina, municipios ukatxa regiones kunjamatï tayka kamachina ukatxa kamachinakana qhanañchatäki ukanakawa ukjamata uñt’atapxaraki.

II. Paya jan ukaxa walja pueblos indígenas originarios campesinos ukanakaxa mä sapa autonomía indígena originario campesino utt’ayasispa.

292 Kamachi. Sapa autonomía indígena originario campesina ukaxa Estatuto ukxa thakhinakarjamawa tayka kamachirjamawa ukatxa kamachirjamawa luratarakini.

293 Kamachi.

I. Autonomía indígena ukana indígena uraqipanakana ukatxa thakhikirinakana ukatxa kunapachatï q’umachataxani ukjaxa ukankiri markachirinaka arsuwiparjamawa ukatxaqamawinakaparjamawautt’qyatarakini uka tak ixa wak is iwa uk jamar jama phuqhaña.

153CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. Si la conformación de una autonomía indígena originario campesina afectase límites de distritos municipales, el pueblo o nación indígena originario campesino y el gobierno municipal deberán acordar una nueva delimitación distrital. Si afectase límites municipales, deberá seguirse un procedimiento ante la Asamblea Legislativa Plurinacional para su aprobación, previo cumplimiento de los requisitos y condiciones particulares que señale la Ley.

III. La Ley establecerá requisitos mínimos de población y otros diferenciados para la constitucióndeautonomía indígenaoriginario campesina.

IV. Para constituir una autonomía indígena originario campesina cuyos territorios se encuentren en uno o más municipios, la ley señalará los mecanismos de articulación , coordinación y cooperación para el ejercicio de su gobierno.

Artículo 294.

I. La decisión de constituir una autonomía indígena originario campesina se adoptará de acuerdo a las normas y procedimientos de consulta , conforme a los requisitos y condic iones establecidos por la Constitución y la ley.

II. La decisión de convertir un municipio en autonomía indígena originario campesina se adoptará mediante referendo conforme a los requisitos y condiciones establecidos por ley.

II. Kunapachatï mä autonomía indígena originario campesino ukaxa pachpa municipios ukanakana qurpasiwina wat’antaspa ukxaja pueblo o nación indígena originario campesino ukampi gobierno municipal ukankirinakampiwa qurpasinaka mayjt’ayapxarakispa. Ukatxa kunapachatï municipio qurpasinaka wat’antaspa ukjaxa Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa thakhinakarjama, mayitanakarjama, kamachina qhanchatäki ukjamaru sarantatarakini.

III. Su l lka kamachi tayp iwa kunat ixa markachiritjama mayitäki autonomía indígena originario campesina ukati qhanañchatarakini.

IV. Kunapachatï autonomía indígena originario campesina uraqinakapaxa may maya municipios ukankchini ukjaxa kamachi taypiwa askiñapataki p’iqinchawinapa qhanañcharakini.

294 Kamachi.

I. Autonomía indígena originario campesina amtatayiutt’ayañatakixa jiskt’awi thakhirjama mayitäki tayka kamchina ukatxa kamachiru ukjamarjamawa phuqhasirakini.

II. Kunapachatïmämunicipioukaxaautonomía indígenaoriginariocampesinoukjamatukuña munichi ukjaxa jiskt’awi taypiwa mayitáki kamachina ukjamarjamawa phuqhasirakini.

154 MACHAQA TAYKA KAMACHI

III. Enlosmunicipiosdondeexistancomunidades campesinas con estructuras organizativas propias que las articulen y con continuidad geográfica, podrá conformarse un nuevo municipio, siguiendo el procedimiento ante la Asamblea Legislativa Plurinacional para su aprobación, previo cumplimiento de requisitos y condiciones conforme a la Constitución y la ley.

Artículo 295.

I. Para conformar una región indígena originario campesina que afecte límites municipalesdeberápreviamenteseguirseun procedimiento ante la Asamblea Legislativa Plurinacional cumpliendo los requisitos y condiciones particulares señalados por Ley.

II. La agregación de municipios, distritos municipales y/o autonomías indígena originario campesinas para conformar una región indígena originario campesina, se decidirá mediante referendo y/o de acuerdo a sus normas y procedimientos de consulta según corresponda y conforme a los requisitos y condiciones establecidos por la Constitución y la Ley.

Artículo 296. El gobierno de las autonomías indígena originario campesinas se ejercerá a través de sus propias normas y formas de organización, con la denominación que correspondaacadapueblo,naciónocomunidad, establecidas en sus estatutos y en sujeción a la Constitución y a la Ley.

III. Kawkïrimunicipiosukanakanayaayllunakaxa yäparu mayachata uraqinakapaxa kikipa kamächi ukanakaxa municipios ukjamawa utt ’yasipxaspa ukatakixa kunjamtï mayiwinakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional ukana mayitäki ukjamaraki tayka kamachina ukatxa kamachinakana mayitäki ukjamarjamawa phuqhapxañapa.

295 Kamachi.

I. Región indígena originario campesina utt’ayañatakixa municipios qurpasinaka wat’antañapatakixa Asamblea Legislativa Plurinacional thakhipwamayitäkiukjamaraki taykakamachinaukatxakamachinamayitäki ukjarjamawa phuqhapxañapa.

II. Municipios, distritos municipales ukatxa autonomía indígena originario campesina mayachatañapatakiregiónindígenaoriginario campesina ukatakixa jiskt’äwi taypi ukatxa kujamatï mayitäki tayka kamachina ukatxa kamachina qhanañchatáki ukjamarjamawa phuqhapxañapa.

296 Kamachi. Gobierno de las autonomías i n d í g e n a s o r i g i n a r i o c a m p e s i n a s ukanakaxa saranakapar jama ukatxa qutuchasiwinakaparjamawa sutinakasapa p a c h p a m a r k a n a s u t i n a k a p a m p i w a sutichasipxarakispaukatxaestatutosukanakasa tayka kamachirjamawa ukatxa kamachi ukarjamawa phuqhatarakini.

155CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO OCTAVO DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS

Artículo 297.

I. Las competencias definidas en esta Constitución son:

1. Privativas, aquellas cuya legislación, reglamentación y ejecución no se transfiere ni delega, y están reservadas para el nivel central del Estado.

2. Exclusivas, aquellas en las que un nivel degobierno tienesobreunadeterminada materia las facultades legislativa, reglamentaria y ejecutiva, pudiendo transferir y delegar estas dos últimas.

3. Concurrentes, aquellas en las que la legislación corresponde al nivel central del Estado y los otros niveles ejercen simultáneamente las facultades reglamentaria y ejecutiva.

4. Compartidas, aquellas sujetas a una legislación básica de la Asamblea LegislativaPlurinacionalcuya legislación dedesarrollocorrespondea lasentidades territoriales autónomas, de acuerdo a su característica y naturaleza. La reglamentaciónyejecucióncorresponderá a las entidades territoriales autónomas.

II. Toda competencia que no esté incluida en esta Constitución será atribuida al nivel central del Estado, que podrá transferirla o delegarla por Ley.

KIMSAQALLQÜRI JALJTA PHUQAWI JALANUQAWI

297 Kamachi.

I. Aka tayka kamachina utt’ata phuqhawi- nakapaxa aknirinakawa:

1. Jani lurañanaka, apnaqawinaka ukatxa kamachi lurañanaka phuqhañanakaxa jan i rak iwa yaqharuxa khi t i rusa khithatakaspati taqi ukarjamawa nivel central ukaxa waqaychañapa.

2. Ukanakapuni, marka apnaqawinxa sapa mayniwa thakhiparjama wakt’ayatañapa a p n a q a ñ a t a k i , k a m a c h i n a k a lurañataki ukatxa phuqhayañataki uka qhiphankirinakasti khithataspawa.

3. Concurrentes, taypinkirinakaxa nivel central ukana lurawipawa ukaxa yaqha niveles ukanakampi khuskhata kamachi phuqhawimpi phuqhañampi chikasiwa.

4. Compartidas,ukanxaAsamblealegislativa plurinacional ukana lurawinakapawa kunjamtï ent idades terr i tor ia les autónomas ukana saranakapawa. Qillqata amuyu sarantayañatakixa ukatxaphuqhawixaentidadesterritoriales ukaruwa wakt’araki.

II. Taqi phuqhawitixa jani aka tayka kamachina qhanañchatakchi ukaxa kamachi taypiwa churasirakispa ukatxa khithatarakispa.

156 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 298.

I. Soncompetenciasprivativasdelnivel central del Estado:

1. Sistema financiero.

2. Políticamonetaria,BancoCentral,sistema monetario, y la política cambiaria.

3. Sistema de pesas y medidas, así como la determinación de la hora oficial.

4 Régimen aduanero.

5. Comercio Exterior.

6. Seguridad del Estado, Defensa, Fuerzas Armadas y Policía boliviana.

7. Armas de fuego y explosivos.

8. Política exterior.

9. Nacionalidad, ciudadanía, extranjería, derecho de asilo y refugio.

10. Control de fronteras en relación a la seguridad del Estado.

11. Regulación y políticas migratorias.

298 Kamachi.

I. Nivel central del estado ukana privativa phuqhawinakapawa:

1. Qullqi ch’iqiyawi (sistema financiero).

2. Qullqi tuqi amtäwi, Qullqi imaña uta (Banco Central), qullqi uñaqäwi (sistema monetario) ukjamaraki turkawi amtawi (plítica cambiaria).

3. Yänaka tupuchäwi (Sistema de pesas) ukjamaraki tuptawi (medidas) ukatxa uruyt’a utnuqawi.

4. Amtawi wakiyaña anqa yänakata (Régimen aduanero).

5. Anqa markaru alxawi (Comercio exterior).

6. Aka uraqina markachirinaka uñjawi (Seguridad del estado), jark’aqawi (Defensa), FuerzasArmadas ukjamaraki Policía boliviana.

7. Illapt’añanaka(Armasdefuego)ukjamaraki phallayañanaka (explosivos).

8. Anqa markataki amtawi (polít ica exterior).

9. Aka markana markachiri (Nacionalidad), yaqáwi markachirita (ciudadanía), anqa makachirita (extranjería), jani wali jaqinakataki qamawi (derecho de asilo) ukjamaraki janwali jaqiru qatuqawi (refugio).

10. Qurpasinaka askinjama mayachata marka uñjawi.

11. Anqa markaru misturinaka ukatxa matanirinaka uñjawi.

157CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

12. Creación, control y administración de las empresas públicas estratégicas del nivel central del Estado.

13.Administración del patrimonio del Estado Plurinacional y de las entidades públicas del nivel central del Estado.

14. Control del espacio y tránsito aéreo,en todo el territorio nacional. Construcción, mantenimiento y administración de aeropuertos internacionales y de tráfico interdepartamental.

15. Registro Civil.

16. Censos oficiales.

17. Política general sobre tierras y territorio, y su titulación.

18. Hidrocarburos.

19. Creaciónde impuestosnacionales , tasas y contribuciones especiales de dominio tributario del nivel central del Estado.

20. PolíticageneraldeBiodiversidadyMedio Ambiente.

21. Codificación sustantiva y adjetiva en materia civil, familiar, penal, tributaria, laboral, comercial, minería y electoral.

22. Política económica y planificación nacional

12. Kunaymana jach’a empresas públicas a nivel del estado utt’ayäwi ukjamaraki uñjawi.

13. Nayra yänaka estado plurinacional ukankirinaka ukatxa entidades públicas del nivel central del estado apnaqaña.

14. Akapacha uñjawi ukatxa lata jamach’ina t’uyuwipa Bolivia uraqpachana uñjawi. Ukatxa lata jamach’inaka jaltañanaka ukatxa puriñanaka anqa markata ukjamaraki departamental ukanaka askichaña ukjamaraki lurayaña.

15. Markachiri qillqawi (Registro civil).

16. Markachiri jakthapiwi (Censos oficiales).

17. Tayka amta uraqinakata ukjamaraki q’umachawinakata.

18. Ch’iyar khusu umanakata (Hidrocar- buros).

19. Bolivia markana yänakata qullqi irtawi, yänakaru chaniñchaña ukatxa yänakata qullqi irtawi nivel central del estado ukataki.

20. Tayka amatawi akapachana jakirinakata ukjamaraki akapacha samanata.

21. Yäparu sutinchata ukatxa sutunchirita ukaxa materia civil, familiar, penal, tributaria, laboral, comercial, minería ukatxa electoral.

22.QullqiamtawiukatxaBoliviamarkpachataki wakichawi.

158 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. Soncompetenciasexclusivasdelnivelcentral del Estado:

1. Régimen electoral nacional para la elección de autoridades nacionales y subnacionales, y consultas nacionales.

2. Régimen general de las comunicaciones y las telecomunicaciones.

3. Servicio postal.

4. Recursos naturales estratégicos, que comprenden minerales, espectro electromagnético, recursos genéticos y biogenéticos y las fuentes de agua.

5. Régimen general de recursos hídricos y sus servicios.

6. Régimen general de biodiversidad y medio ambiente.

7. Política Forestal y régimen general de suelos, recursos forestales y bosques.

8. Política de generación, producción, control, transmisión y distribución de energía en el sistema interconectado.

9. Planificación, diseño, construcción, conservación y administración de carreteras de la Red Fundamental.

10. Construcción, mantenimiento y administración de líneas férreas y ferrocarriles de la Red Fundamental.

11. Obras públicas de infraestructura de interés del nivel central del Estado

II. Nayriri phuqhawinakaxa nivel central del Estado ukanxa akanakawa:

1. Amtawi wakiyaña Bolivia p’iqinchiri chhijllañataki ukatxa jisk’a markanakana p’iqinchirinaka chhijllañataki ukjamaraki Bolivia ukch’pachana jiskt’awinakataki.

2. Amtawi wakiyaña yatiyasiwinakata ukatxa jayaru yatiyasiwinakata.

3. Yatiyawinaka apaña (Servicio postal).

4. Akapachank i r i yänaka sañän i : qhuyanaka, yänaka qhantayirinaka (espectro electromagnético), yänaka yuriwinaka (recursos genéticos), jakiri yänaka (biogenéticas) ukjamaraki pacha samana (medio ambiente).

5. Amtawi wakiyaña umata ukatxa ch’iqiyañata.

6. Amtawi wak iyaña akapachana jakirinakata ukatxa pacha samanata (medio ambiente).

7. Quqata ukatxa uraqinakata, yänakata, ch’uminakata amtawi.

8. Amtawi qhantawitaki akjamanakana lurawina, apnaqawina, utt’ayawina, ch’iqiyawina, t’akt’ayawina.

9. Jach’a thakhinaka lurañakati ukatxa askina uñjañataki wakichaña.

10. Ferrocarriles thakhinaka lurayaña,uñjaña ukatxa askichaña.

11. Nivel central del estado amtaparjama utachawinaka luraña.

159CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

12. Elaboración y aprobación de planos y mapas cartográficos oficiales; geodesia.

13.Elaboraciónyaprobacióndeestadísticas oficiales.

14. Otorgación de personalidad jurídica a organizaciones sociales que desarrollen Actividades en más de un Departamento.

15. Otorgación y registro de personalidad jurídica a Organizaciones No Gu- bernamentales, Fundaciones y enti- dades civiles sin fines de lucro que desarrollen actividades en más de un Departamento.

16. Régimen de Seguridad Social.

17. Políticas del sistema de educación y salud

18. Sistema de Derechos Reales en obligatoria coordinación con el registro técnico municipal.

19. Áreas protegidas bajo responsabilidad del nivel central del Estado.

20. Reservas fiscales respecto a recursos naturales.

21. Sanidad e inocuidad agropecuaria.

22. Control de la administración agraria y catastro rural .

23. Política fiscal 24. Administración de Justicia

12. Uraqi jamuqawinaka suma luraña kunjamakitixa ukjama ukatxa jay saña.

13. Jakthapiwi luraña ukatxa jay saña.

14. Personería jurídica qutuchawinakaru kunaymana lurawinaka phuqhañapataki luqtaña.

15. Personería jurídica qutuchawinakaru ukjamaraki no gubernamentales ukanakaru luqtaña; jani juk’uchasiñataki kunaymana departamentos ukanakana.

16. A m t a w i w a k i y a ñ a m a r k a c h i r i jark’aqañataki.

17. Yatiqawinakata ukatxa qullasiñata amta wakiyaña.

18. Derechos Reales ukaxa thakhinjamawa registro técnico municipal ukampixa chikacahsirakini.

19. Jark’ata uraqinakaxa nivel central del estado ukana amparanakapankiwa.

20. Yänaka jark’ata uraqinakana.

21. Yapuchawina ukatxa uywachawina jani wat’ayiri usunakata.

22.Uraqi yäparu sutinchaña ukatxa uñjaña.

23. Amta yatxatirina.

24. Taripawi apnaqaña.

160 MACHAQA TAYKA KAMACHI

25. Promoción de la cultura y conservación del patrimonio cultural. histórico, artístico, monumental, arquitectónico, arqueológico, paleontológico, científico, tangible e intangible de interés del nivel central del Estado.

26. Expropiación de inmuebles por razones deutilidadynecesidadpública,conforme al procedimiento establecido por Ley.

27. Centrosde informaciónydocumentación, archivos, bibliotecas, museos, heme- rotecas y otros de interés del nivel central del Estado.

28. Empresas públicas del nivel central del Estado.

29. Asentamientos humanos rurales

30. Políticas de servicios básicos

31. Políticas y régimen laborales

32. Transporte, terrestre, aéreo, fluvial y otros cuando alcance a mas de un departamento.

33. Políticas de planificación territorial y ordenamiento territorial

34. Deuda pública interna y externa

35. Políticas generales de desarrollo productivo

36. Políticas generales de vivienda

37. Políticas generales de turismo

25. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka, lurawinaka, muspharkaya lurata, yänaka k’achachata, nayra yänaka, yatxatawi katt’ata ukatxa jani katt’kaya nivel central del estado ukana amuyuparjama uñanchayaña ukatxa waqaychaña.

26. K a m a c h i n a q h a n a ñ c h a t a k i ukjamarjamawa yäparu tukuñapataki uraqixa aparatarakini.

27. Panka imañanaka, museos, archivos, hemerotecas, ukatxa yaqhanakampixa ukanakaxaaskiwanivelcentraldelestado ukatakixa.

28. Empresas públicas del nivel central del Estado.

29. Patana jakasirinakaru amuyt’ayaña.

30. Servicios Básicos ukataki amtawi.

31. Irnaqawinakataki amtawi.

32. K’añaskunakata, uraqnama, akapa- chnama, umnama walja departamentos uknamakchi ukja.

33. Uraqita wakichaña amta ukatxa yäparu utt’ayaña.

34. Aka pachpana uka txa anqata manjasiwi.

35. Lurawinaka nayraru sartayaña tayka amta.

36. Utachawi tayka amta.

37. K’achamarkanaka, yänakasaraña tayka amta.

161CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

38. Régimen de la tierra. La ley determinará las facultades a ser transferidas o delegadas a las autonomías.

Artículo 299.

I. Las siguientes competencias se ejercerán de forma compartida entre el nivel central del Estado y las entidades territoriales autónomas:

1. Régimen electoral departamental y municipal.

2. Servicios de telefonía fija, móvil y telecomunicaciones.

3. Electrificación urbana

4. Juegos de lotería y de azar.

5. Relaciones internacionales en el marco de la política exterior del Estado.

6. Establecimiento de Instancias de Conciliación ciudadana para resolución deconflictosentrevecinossobreasuntos de carácter municipal.

7. Regulación para la creación y/o modificación de impuestos de dominio exclusivo de los gobiernos autónomos.

II. Las siguientes competencias se ejercerán de forma concurrente por el nivel central del Estado y las entidades territoriales autónomas:

1. Preservar, conservar y contribuir a la protección del medio ambiente y fauna silvestre manteniendo el equilibrio ecológicoyelcontrolde lacontaminación ambiental.

38. Amtawi wakiyaña uraqita. Kamachi taypiwa churatañatakixa jani ukaxa atonomías ukaruwa churañatakisa qhanañchtarakini.

299 Kamachi.

I. N i ve l cen t ra l ukamp i en t i dades territoriales autónomas ukampi chikachata phuqhawinakaxa aknirinakawa:

1. Amtawi wakiyaña departamental ukjamaraki municipal chhijllawitaki.

2. Utana jawsañani, laq’u jawsasiña ukataxa jayaru yatiyasiñanaka.

3. Jach’a markanaka lusa qhananiña.

4. Toleriaanatawiukjamarakimäakatjamata wakt’araki.

5. Anqa markanakampi anqa amta estado taypi mayachasiña.

6. Jach’a markanakana jakirinakampi municipios ukanakampi jani walinakata amta mayachaña.

7. Yänakataqullqi irtäwigobiernosautónmos ukataki mayjt’ayaña.

II. Aknïri phuqhawinakaxa nivel central del estado ukampi entidades territoriales autónomas ukanakampitaki phuqhawiwa:

1. Pacha samana ukjamaraki jani jaqimpi jakiri uywanaka aka pachampi chikt’ata uñjaña, waqaychaña ukjamaraki jark’aqaña.

162 MACHAQA TAYKA KAMACHI

2. Gestión del sistema de salud y educación.

3. Ciencia, tecnología e investigación.

4. Conservación de suelos, recursos forestales y bosques.

5. Servicio metereológico.

6. Frecuencias electromagnéticas en el ámbito de su jurisdicción y en el marco de las políticas del Estado.

7. Promoción y administración de proyectos hidráulicos y energéticos.

8. Residuos industriales y tóxicos.

9. Proyectos de agua potable y tratamiento de residuos sólidos

10. Proyectos de riego.

11. Protección de cuencas.

12. Administración de puertos fluviales

13. Seguridad ciudadana.

14. Sistema de control gubernamental.

15. Vivienda y vivienda social.

16. Agricultura, ganadería, caza y pesca

Artículo 300.

I. Son competencias exclusivas de los gobiernos departamentales autónomos, en su jurisdicción:

1. Elaborar su Estatuto de acuerdo a los procedimientos establecidos en esta Constitución y en la Ley.

2. Qullasiwi ukjamaraki yatiqawinaka apnaqaña.

3. Yatxatawi, qhipha uñsta yatxataña.

4. Uraqi, quqanaka ukjamaraki ch’uminaka uñjaña.

5. Pacha uñch’ukiña.

6. Uraqipana lusa qhantawi estado ukana amtaparjama.

7. Uma salsukana amta taypi uñjaña ukjamaraki jach’anchayaña.

8. Janwali jilt’anaka ukjamaraki samana ñanqhachirinaka.

9. Uma umaña amtanaka ukjamaraki ch’ullqhi yänaka aski wakiyaña.

10. Uma qhich’a amatanaka.

11. Jach’a larqanaka jark’aqawi.

12. Uma laka puriña ukatxa mistuña apnaqaña.

13. Markachirita jaek’aqaña.

14. Marka apnaqawi uñjaña.

15. Utacha ukjamaraki marchir i tak i utachawi.

16. Yapuchawi,uywachawi, jani jaqimpi jakiri uywa jiwawi ukjamaraki jakjawi.

300 Kamachi.

I. Gobiernos departamentales autónomos uraqipanakana phuqhawipa:

1. Estatuto tayka kamachi thakhirjama kamachina qhanañchatki ukjamaru luraña.

163CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

2. Planificar y promover el desarrollo humano en su jurisdicción.

3. Iniciativa y convocatoria de consultas y referendos departamentales en las materias de su competencia

4. Promoción del empleo y mejora de las condiciones laborales, en el marco de las políticas nacionales.

5. Elaboración y ejecución de Planes de Ordenamiento Territorial y de uso de suelos, en coordinación con los planes del nivel central del Estado municipales e indígena originario campesino.

6. Proyectos de generación y transporte de energía en los sistemas aislados.

7. Planificación, diseño, construcción conservación y administración de carreteras de la red departamental de acuerdo a las políticas estatales, incluyendo las de la Red Fundamental en defecto del nivel central, conforme a las normas establecidas por éste.

8. Construcción y mantenimiento de líneas férreas y ferrocarriles en el departamento de acuerdo a las políticas estatales, interviniendoen losde lasRed fundamental en coordinación con el nivel central del Estado.

9. Transporte interprovincial terrestre, fluvial, ferrocarriles y otros medios de transporte en el departamento.

10. Construcción, mantenimiento y administración de aeropuertos públicos departamentales.

2. Naynaru markachirina sartawipa uraqipana wakichaña ukjamaraki jach’anchayaña.

3. Jiskt’awi ukjamaraki jawsawinaka departamentalesphuqhawinakaparjama jawsaña ukjamaraki amtaña.

4. Irnaqawi ukjamaraki aski irnaqañanaka amta aka markpachataki utt’ayaña.

5. Uraqinaka yäparu nivel central del municipio ukampi indígena originario campesino ukampi mayachasa luraña ukjamaraki phuqhaña.

6. K’añasku utjawi sarnaqawi amta wakiyaña.

7. Jach’a thakhinaka departamentales ukatxa nivel central ukanaka tayka kamachirjama wakichaña , lurayaña ukjamaraki apnaqaña.

8. Fe r roca r r i l es depar tamen ta les tayka kamachir jama ukjamaraki amtawinakarjama nivel central ukampi chikt’ata lurayaña ukjamaki askchañ.

9. Provincia tuqiru sariri k’añaskunakata, umnama saririrnakata, ferrocarriles yaqhanakampi departamento taypina.

10. Lata jamch’inaka jaltaña ukjamaraki puriña departamento ukana lurayaña ukjamaraki apnaqaña.

164 MACHAQA TAYKA KAMACHI

11. Estadísticas departamentales

12. Otorgar personalidad jurídica a organizaciones sociales que desarrollen actividades en el departamento.

13. Otorgar personalidad jurídica a Organizaciones No Gubernamentales, fundaciones y entidades civiles sin fines de lucro que desarrollen actividades en el departamento.

14. Servicios de sanidad e inocuidad agropecuaria.

15. Proyectos de electrificación rural.

16. Proyectos de fuentes alternativas y renovables de energía de alcance departamental preservando laseguridad alimentaria.

17. Deporte en el ámbito de su jurisdicción

18. Promociónyconservacióndelpatrimonio natural departamental.

19. Promoción y conservación de cultu- ra, patrimonio cultural. histórico, artístico, monumental, arquitectónico, arqueológico, paleontológico, científico, tangible e intangible departamental.

20. Políticas de turismo departamental.

21. Proyectos de infraestructura departa- mental para el apoyo a la producción.

11. Departamentales jakthapiwinaka.

12.Personalidadjurídicajaqiqutuchawinakaru lurawinaka phuqhañapataki luqtaña.

13. Personalidad jurídica jaqi qutucha- winakaru No gubernamentales, fundaciones ukjamaraki entidades civiles deparatamento taypina jani qamiriptañapataki lurapxañapaki luqtaña.

14. Yapuchawina ukatxa uywachawina jani wat’ayiri usunakata.

15. Pata uraqina tuqina lusa qhantawi amta.

16. Kunayma yänaka wa l j ap tay i r i departamentos taypinaaskimanq’anaka waqaychasa amta wakiyaña.

17. Anatawinaka pachpa uraqina.

18. Jan jaqina lurata nayra yänaka departamento taypina uñanchayaña ukjamaraki uñjaña.

19. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka, lurawinaka, muspharkaya lurata, yánaka k’achachata, nayra yänaka, yatxatawi katt’ata ukatxa jani katt’kaya departamento ukana amuyuparjama uñanchayaña ukatxa waqaychaña.

20. K’achamarkanaka, yänakasaraña tayka amta.

21. Utachawinaka departamento taypina lurawinakaru yanapañataki amta.

165CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

22. Creación y administración de impuestos decarácterdepartamental, cuyoshechos imponibles no sean análogos a los impuestos nacionales o municipales .

23. Creación y administración de tasas y contribuciones especiales de carácter departamental.

24. Comercio, industria y servicios para el desarrolloy lacompetitividadenelámbito departamental.

25. Expropiación de inmuebles en su jurisdicción por razones de utilidad y necesidad pública departamental, conforme al procedimiento establecido porLey,asícomoestablecerlimitaciones administrativas y de servidumbre a la propiedad, por razones de orden técnico, jurídico y de interés público.

26. Elaborar,aprobaryejecutarsusprogramas de operaciones y su presupuesto.

27. Fondos fiduciarios, fondos de inversión y mecanismosdetransferenciaderecursos necesarios e inherentes a los ámbitos de sus competencias.

28. Centros de información y docu- mentación,archivos,bibliotecas,museos, hemerotecas y otros departamentales.

29. Empresas públicas departamentales.

22. Yänakata qullqi irtawi uñstayawi ukjamaraki apnaqawi departamento taypina jani mayachasa nivel central ukampi ukatxa municipios ukanakampi.

23. Deparatamento ukana yänakata qullqi irtawi, yänakaru chaniñchaña uñstayaña ukjamaraki apnaqaña.

24. Deparatamento ukana alxawi, yänaka lurawiukajamaraki serviciosnayraqataru sarantañataki.

25. Deparatamento ukana uraqi aparaña askiru tukuyañatakikunjamatixakamachi taypina qhanañchataki ukjamarjama ukataxa apnaqawi qurpa uñjaña ukjamaraki irnaqawina jawch’jawi taqina askipataki thakhinchataki ukjamarjama.

26. Amtawinaka lurawi uk jamarak i wakt’ayata qullqi luraña, jay saña ukatxa phuqhaña.

27. Jaytjata qullqinaka, tukjaña qullqinaka ukjamaraki maysanchjaña qullqinaka pachpa uraqi irnaqawina phuqhaña.

28. Ya t i y ä w i u t a n a k a u k j a m a r a k i documentación, documentos imaña uta, machaqta uñstayata yänaka imaña uta, yatiyawi qillqata imaña uta ukatxa yaqhanakampi departamento taypina.

29. Yänakata qullqichasiwi markachiritaki departamentos ukana.

166 MACHAQA TAYKA KAMACHI

30. Promoción y desarrollo de proyectos y políticas para niñez y adolescencia, mujer, adulto mayor y personas con discapacidad.

31. Promoción y administración de los servicios para el desarrollo productivo y agropecuario.

32. Elaboración y ejecución de planes de desarrollo económico y social departamental.

33.Participarenempresasdeindustrialización, distribución y comercialización de Hidrocarburos en e l te r r i to r io departamental en asociación con las entidades nacionales del sector.

34. Promoción de la inversión privada en el departamentoenelmarcode laspolíticas económicas nacionales

35. Planificacióndeldesarrollodepartamental en concordancia con la planificación nacional

36. Administración de sus recursos por regalías en el marco del presupuesto general de la nación, los que serán transferidos automáticamente al Tesoro Departamental.

II. LosEstatutosAutonómicosDepartamentales podrán a su vez definir como concurrentes algunas de sus competencias exclusivas, con otras entidades territoriales del departamento.

III. Serán también de ejecución departamental las competencias que le sean transferidas o delegadas.

30. Wawakati, q’axullakataki, warmitaki, chuymani jaqitaki ukjamaraki janchita usutataki amatawinaka uñañachayaña nayraru mistsuñakati.

31. Nayraru lurawi ukataxa yapuchawi uywachawi uñañchayaña ukjamaraki apnaqaña.

32. Qullqita nayararu sartañataki ukjamaraki markachirina sartañapataki amatanaka luraña ukjamraki phuqhaña.

33. Yänakata qullqichasiwina, ch’iyara khusu uma alxawina ukatxa chiqiyawina deparatamento ukana jilïri ukana p’iqinchirimpi chikanchasiña.

34. Uñañchawi inversión privada ukana deparatamento taypina Bolivia markana qullqi amtawiparjama.

35. Deparatamento taypina nayraru sarña amtawinakaBoliviamarkaamtawiparjama chikañchaña.

36. Qullqi waxt’ata, qullqi churata uñjaña ukatxa tesoro departamental uksaruwa mäkiptayataxi.

II. Estatutos Autonómicos Departamentales ukanakaxaphuqhawinakapxadepartamentos uraqpachataki utt’ayasipxaspawa.

III. Mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka d e p a r a t a m e n t o u k a n a x a phuqhapxañaparakiwa.

167CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo301.Laregión,unavezconstituidacomo autonomía regional, recibirá las competencias que le sean transferidas o delegadas.

Artículo 302.

I. Son competencias exclusivas de los gobiernos municipales autónomos, en su jurisdicción:

1. Elaborar su Carta Orgánica Municipal de acuerdo a los procedimientos establecidos en esta Constitución y la Ley.

2. Planificar y promover el desarrollo humano en su jurisdicción.

3. Iniciativa y convocatoria de consultas y referendos municipales en las materias de su competencia

4. Promoción del empleo y mejora de las condiciones laborales en el marco de las políticas nacionales.

5. Preservar, conservar y contribuir a la proteccióndelmedioambienteyrecursos naturales, fauna silvestre y animales domésticos

6. Elaboración de Planes de Ordenamiento Territorial y de uso de suelos, en coordinación con los planes del nivel central del Estado, departamentales e indígenas.

7. Planificar, diseñar, construir, conservar y administrar caminos vecinales en coordinación con los pueblos indígena originario campesinos cuando corresponda.

301 Kamachi. Región ukaxa autonomía regional satäxchi ukaxa mäkiptayata jani ukaxa lantintatanaka phuqhawinakaxa katuqarakiniwa.

302 Kamachi.

I . Gobiernos munic ipales autónomos uraqipanakana phuqhawinakapa:

1. CartaOrgánicaMunicipaltaykakamachina qhanañchataki ukjamarjama luraña.

2. Markachirinanayrarusartañapatakiamta wakichaña ukjamaraki jach’anchaña.

3. Jiskt’awinaka ukjamaraki chhijllawinaka amta ukatxa jawsaw municipio taypina phuqhaña.

4. Irnaqawi uñañachawi ukjamaraki aski irnaqañanaka yäqasa Bolivia marka amtaparjama.

5. Pacha samana ukjamaraki jan jaqimpi jakiri uywanaka aka pachampi chikt’ata uñjaña, waqaychaña ukjamaraki jark’aqaña.

6. Uraqi yäparuamtawakiyañanivel central del estado ukampi deparatamentales u k a t x a i n d í g e n a u k a n a k a m p i chikachaña.

7. Municipios taypina thakhinaka pueblos indígena originar io campesinos ukanakampi chikañchasisa amtaña, waqaychaña, luraña, apnaqaña.

168 MACHAQA TAYKA KAMACHI

8. Construcción, mantenimiento y administración de aeropuertos públicos locales.

9. Estadísticas municipales

10.Catastro urbano en el ámbito de su jurisdicciónenconformidadalospreceptos y parámetros técnicos establecidos para los Gobiernos Municipales.

11. Áreas protegidas municipales en conformidad con los parámetros y condiciones establecidas para los Gobiernos Municipales.

12. Proyectos de fuentes alternativas y renovables de energía preservando la seguridad alimentaria de alcance municipal.

13. Controlar la calidad y sanidad en la elaboración, transporte y venta de productos alimenticios para el consumo humano y animal.

14. Deporte en el ámbito de su jurisdicción

15.Promociónyconservacióndelpatrimonio natural municipal.

16. Promoción y conservación de cultura, patrimonio cultural. histórico, artístico, monumental, arquitectónico, arqueológico, paleontológico, científico, tangible e intangible municipal.

17. Políticas de turismo local.

8. Lata jamch’inaka jaltaña ukatxa puriña luraña, waqaychaña ukjamaraki adnaqaña.

9. Municipios ukana markachiri jaqtha- piña.

10. Gobiernos Municipales utt’ayatanakana thakhinakarjama marakanakana uraqi katthapiwi.

11. Jak’aqata uraqinaka municipios taypina aski amtanakarjama Gobiernos Municipales.

12. Kunayma yänaka waljaptayiri municipio taypina aski manq’anaka waqaychasa amta wakiyaña.

13. Jaqi ukjamaraki uywa manq’añanaka yäparu lurawi, apawi, alxawi uñjaña.

14. Anatawi uraqipana.

15. Jan jaqina luratayänakamunicipioukana uñañchawi ukatxa waqaychawi.

16. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka, lurawinaka, muspharkaya lurata, yänaka k’achachata,nayrayänaka lurata,nayara uywanakataukjamarakiyatxatawikatt’ata ukatxa jan katt’kaya municipio taypina ukana amuyuparjama uñanchayaña ukatxa waqaychaña.

17. K’acha markanaka ukatxa yänaka uñjiri saraña municipio taypina amta.

169CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

18. Transporteurbano, registrodepropiedad automotor, ordenamiento y educación vial, administración y control del tránsito urbano.

19. Creación y administración de impuestos de carácter municipal, cuyos hechos imponibles no sean análogos a los impuestos nacionales o departamentales.

20 Creación y administración de tasas, patentes a la actividad económica y contribuciones especiales de carácter municipal.

21. Proyectos de infraestructura produc- tiva.

22. Expropiación de inmuebles en su jurisdicción por razones de utilidad y necesidad pública municipal, conforme al procedimiento establecido por Ley, así como establecer limitaciones administrativas y de servidumbre a la propiedad,por razonesdeorden técnico, jurídico y de interés público

23. Elaborar, aprobar y ejecutar sus programas de operaciones y su presupuesto.

24. Fondos fiduciarios, fondos de inversión y mecanismosdetransferenciaderecursos necesarios e inherentes a los ámbitos de sus competencias.

25.Centrosde informaciónydocumentación, arch ivos, b ib l io tecas, museos, hemerotecas y otros municipales.

18. Markak’añaskunakata,k’añasku jaqiparu sutiyaña, yäparu k’añasku sarnaqaña thakhinaka palla pallanka taypi uñjaña ukjamaraki apnaqaña.

19. Yänakata qullqi irtawi uñstayawi ukjamaraki apnaqawi municipio taypina jani mayachasa departamental ukampi.

20. Municipio ukana yänakata qullqi irtawi, yänakaru chaniñchaña uñstayaña ukjamaraki apnaqaña.

21. Utachawinaka municipio taypina lurawinakaru yanapañataki amta.

22. Municipio ukana uraqi aparaña askiru tukuyañatakikunjamatixakamchi taypina qhanañchataki ukjamarjama ukataxa apnaqawi qurpa uñjaña ukjamaraki irnaqawina jawch’jawi taqina askipataki thakhinchataki ukjamarjama.

23. Amtawinaka lurawi uk jamarak i wakt’ayata qullqi luraña, jay saña ukatxa phuqhaña.

24. Jaytjata qullqinaka, tukjaña qullqinaka ukjamaraki maysanchjaña qullqinaka pachpa uraqi irnaqawina phuqhaña.

25. Municipio taypina yatiyäwi utanaka ukjamarakidocumentación,documentos imaña uta, machaqta uñstayata yänaka imaña uta, yatiyawi qillqata imaña uta ukatxa yaqhanakampi.

170 MACHAQA TAYKA KAMACHI

26. Empresas públicas municipales.

27. Aseo urbano, manejo y tratamiento de residuossólidosenelmarcode lapolítica del Estado.

28. Diseñar, construir, equipar y mantener la infraestructura y obras de interés público y bienes de dominio municipal, dentro de su jurisdicción territorial.

29. Desarrollo urbano y asentamientos humanos urbanos.

30. Servicio de alumbrado público de su jurisdicción.

31. Promoción de la Cultura y actividades art ís t icas en el ámbi to de su jurisdicción

32. Espectáculos públicos y juegos recreativos.

33. Publicidad y propaganda urbana.

34. Promover y suscribir convenios de asociación o mancomunidad municipal con otros municipios.

35. Convenios y/o contratos con personas naturalesocolectivas,públicasyprivadas para el desarrollo y cumplimiento de sus atribuciones, competencias y fines.

36. Constituir y reglamentar la Guardia Municipalparacoadyuvarelcumplimiento, ejercicioyejecucióndesuscompetencias así como el cumplimiento de las normas municipales y de sus resoluciones emitidas.

26. Yänakata qullqichasiwi markachiritaki departamentos ukana.

27. T’unanaka apthapiwi ukjamaraki Bolivia marka amtawirjama askiru tukuyaña.

28. Kunaymana jaqitaki aski utanaka municipio taypina waraqaña lurañataki, luraña, yänaka uchaña ukjamaraki waqaychaña.

29. Marka nayararu kunkanchayawi ukjamaraki jaqinaka uraqina utnuqawi.

30. Uraqiwjpana lusa qhantawi.

31. Sarawinaka ukatxa lurawinaka munici- pioukch’pachama uñañchayaña.

32. K’uchirt ’awi uñtasiña ukjamaraki anatawinaka.

33. Markana yänakata uñt’ayawi ukjamaraki manq’aña yänaka uñt’ayawi.

34. Yaqha municipios ukanakampi amta chikayawi ch’amañchaña ukjamaraki qillqantaña.

35. Jaqinakampi ukatxa qutuchata jaqinakampi lurawi phuqhañataki m u n i c i p i o j a c h ’ a n c h a ñ a t a k i phuqhawinakarjama aski amtaru puriña.

36. Guardia Municipal ukankirinakana aski yanapasisaphuqhapxañapatakimunicipio amtanaka phuqhañataki utnuqayaña ukjamaraki kamachi luraña.

171CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

37. Políticas que garanticen la defensa de losconsumidoresyusuariosenelámbito municipal.

38. Sistemas de microriego en coordinación con los pueblos indígena originario campesinos.

39. Promoción y desarrollo de proyectos y políticas para niñez y adolescencia, mujer, adulto mayor y personas con discapacidad.

40. Servicios básicos así como aprobación las tasas que correspondan en su jurisdicción.

41. Aridos y agregados, en coordinación con los pueblos indígena originario campesinos, cuando corresponda.

42. Planificacion del desarrollo municipal en concordancia con la planificación departamental y nacional.

43.Participarenempresasdeindustrialización, distribución y comercialización de Hidrocarburosenel territoriomunicipalen asociación con las entidades nacionales del sector.

II. Serán también de ejecución municipal las competencias que le sean transferidas o delegadas.

37. Kunaymana yänaka alxirinakata ukatxa alasirinakata jark’aqawi amta.

38. Qhich’awinaka pueblos indígena originario campesinos ukanakampi amta chikachaña.

39. Wawakati, q’axullakataki, warmitaki, chuymani jaqinakataki ukjamaraki janchita usutanakataki amtawinaka uañañchayaña nayraru mistsuñakati.

40. Wakiskiri yänaka municipio taypina chaninaka utt’ayaña.

41. Uraqininakampi ukjamaraki uraqi katurinakampipueblosindígenaoriginario campesinos ukanakampi wakiski ukja chikañchasiña.

42. Municipionauyrarusartawidepartamental u k j a m a r a k i B o l i v i a m a r k a m p i chikañchasisa amtawi wakichaña.

43. Yänakata qullqichasiwina, ch’iyara khusu uma alxawina ukatxa chiqiyawina municipioukana jilïri ukanap’iqinchirimpi chikanchasiña.

II. Mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka municipio ukanaxa phuqhapxañaparakiwa.

172 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 303.

I. Laautonomía indígenaoriginariocampesina, además de sus competencias, asumirá las de los municipios, de acuerdo con un proceso de desarrollo institucional y con las características culturales propias de conformidad a la Constitución y a la Ley Marco de Autonomías y Descentralización.

II. La región indígena originario campesina, asumirá las competencias que le sean transferidas o delegadas.

Artículo 304.

I. Las autonomías indígena originario campesinas podrán ejercer las siguientes competencias exclusivas:

1. Elaborar su Estatuto para el ejercicio de su autonomía conforme a la Constitución y la ley.

2. Definición y gestión de formas propias de desarrollo económico, social, político, organizativo y cultural, de acuerdo con su identidad y visión de cada pueblo.

3. Gestión y administración de los recursos naturales renovables, de acuerdo a la Constitución.

4. Elaboración de Planes de Ordenamiento Territorial y de uso de suelos, en coordinación con los planes del nivel central del Estado, departamentales, y municipales.

5. Electrificación en sistemas aislados dentro de su jurisdicción.

6. Mantenimiento y administración de caminos vecinales y comunales.

303 Kamachi.

I. Autonomía indígena originario campesina ukana phuqhawinakapaxa municipio uka phuqhawinakapwa phuqhapxaraki kunjamatixa saranakaxa utjki tayka kamachinsa,marcodeautonomíasukjamaraki descentralización ukansa qhanañchataki ukjamaruwa phuqhasirakini.

II. Región indígena originario campesinos mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka ukanaxa phuqhapxañaparakiwa.

304 Kamachi.

I. Autonomía indígena originario cam- pesina ukaxa aknïri phuqhañanaka phuqhapxañapa:

1. Estatuto uka phuqhañataki tayka kamachirjamaukjamaraki kamachirjama luraña.

2. Nayraru sartawi qullqita, markachirita, amtawita ukjamaraki sarawita marka uñaqawirjama.

3. Akapachankiri waljapta yänaka tayaka kamachirjama utnuqayaña ukjamaraki apnaqaña.

4. Uraqi yäparu amta wakiyaña nivel central del estado, departamental ukjamaraki municipios ukanakampi chikachaña.

5. Lusa qhantawi jaya markanaka uraqpana.

6. Thakhinaka ayllunakana waqaychaña ukjamaraki apnaqaña.

173CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

7. Administración y preservación de áreas protegidasensu jurisdicción,enelmarco de la política del Estado.

8. Ejercicio de la jurisdicción indígena originariacampesinapara laaplicaciónde justiciay resolucióndeconflictosa través de normas y procedimientos propios de acuerdo a la Constitución y la ley.

9. Deporte, esparcimiento y recreación.

10. Patrimonio cultural, tangible e intangible. Resguardo, fomento y promoción de sus culturas, arte, identidad, centros arqueológicos, lugares religiosos, culturales y museos.

11. Políticas de Turismo.

12. Crear y administrar tasas, patentes y contribuciones especiales en el ámbito de su jurisdicción de acuerdo a Ley.

13. Administrar los impuestos de su competencia en el ámbito de su jurisdicción.

14. Elaborar, aprobar y ejecutara sus programas de operaciones y su presupuesto.

15. Planificación y gestión de la ocupación territorial.

16. Vivienda, urbanismo y redistribución poblacional conforme a sus prácticas cul turales en el ámbito de su jurisdicción.

17. Promover y suscribir acuerdos de cooperación con otros pueblos y entidades públicas y privadas.

7. Jak’aqata uraqinaka uraqipana Bolivia markana amtaparjama apnaqaña ukjamaraki waqaychaña.

8. Juchanchawinaka ukatxa jan walinaka thakhinakarjama tayka kamachirjama, kamachirjama askichawi taypina phuqhaña.

9. Anatawi, k’uchirawi ukjamaraki chuyma qhanarawi.

10. Uñt’ata jan uñt’ata uraqpachana. Sarawinakapa, lurawinakapa, nayra sawinakata, iyawsaña uraqinakata ukjamaraki machaqata yatxatata utanakata jark’aqaña ukjamaraki jach’anchaña.

11. K’acha markanaka ukatxa yänaka uñjiri saraña amta.

12. Uraqipana yänakata qullqi irtawi, yänakaru chaniñchaña uñstayaña ukjamaraki apnaqaña.

13. Yänakataqullqi irtatanakaphuqhawirjama apnaqaña.

14. Amtanakapaukatxaqullqiwakichatanaka luraña, jay saña ukjamaraki phuqhaña.

15. Uraqi qamawita wakichaña ukjamaraki phuqhaña.

16. Utachawi, markachawi ukjamaraki markachiri jalanuqawi uraqipana saranakarjama.

17. y a q h a m a r k a n a k a m p i , m a r k a apnaqir inakampi Katia privadas ukanakampi amtanaka jach’anchayaña ukjaramaki qillqantaña.

174 MACHAQA TAYKA KAMACHI

18. Mantenimiento y administración de sus sistemas de microriego.

19. Fomento y desarrollo de su vocación productiva.

20. Construcción, mantenimiento y administración de la infraestructura necesaria para el desarrollo en su jurisdicción.

21. Participar, desarrollar y ejecutar los mecanismos de consulta previa, libre e informada relativos a la aplicación de medidas legislativas, ejecutivas y administrativas que los afecten.

22. Preservación del hábitat y el paisaje, conforme a sus principios, normas y prácticas culturales, tecnológicas, espaciales e históricas.

23. Desarrolloyejerciciodesus instituciones democráticas conforme a sus normas y procedimientos propios.

II. Las autonomías indígena originario campesinas podrán ejercer las siguientes competencias compartidas:

1. Intercambios internacionales en el marco de la política exterior del Esta- do.

2. Participación y control en el aprove- chamiento de áridos.

3. Resguardo y registro de los derechos intelectuales colectivos, referidos a conocimientos de recursos genéticos, medicina tradicional y germoplasma, de acuerdo con la ley.

18. Qhich’anakapa askinjama uñjaña ukjamaraki apnaqaña.

19. Aski lurawinaka jach’anchaña nayraru sartayaña.

20. Jaqitaki aski utachawinaka uraqipana lurayaña, askinjama uñjaña ukjamaraki apnaqaña.

21. Jiskt’awi thakhinaka jan walt’awina lurañataki, phuqhañataki ukjamaraki apnaqañataki chikañchasiña, nayraru sartayaña ukjamaraki luraña.

22. Kunaymana jiwaki uñtayiri yänakata s a r a w i n a k a p a r j a m a , q h i p h a yatxatawinakarjama waqaychawi.

23.Kunaymana institucionesutt’yatanakapa sarnaqawinakaparjama ukjamaraki thakhinchawinakaparjama nayraru sartawi ukjamaraki phuqhawi.

II. Autonomías indígena originario campesinas ukanakaxa janiwa aknïri phuqhawinakxa phuqhapkaspati:

1. Anqa markanakampi chikachasiwi amtanakaxa utjki ukjamarjama.

2. Jani walt’awina jay saña ukana chikañchasiña ukjamaraki uñaqaña.

3. Qutu amuyunakata, jakirinakana jathata, ch’uxaña jisk’a quqanakampi qullasiwita ukjamaraki germoplasma ukanakata kamachirjama jark’aqaña ukjamaraki uñjasa qillqaqaña.

175CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

4. Control y regulación a las instituciones y organizacionesexternasquedesarrollen actividadesensu jurisdicción, inherentes al desarrollo de su institucionalidad, cultura, medio ambiente y patrimonio natural.

III. Las autonomías indígena originario campesinas podrán ejercer las siguientes competencias concurrentes:

1. Organización, planificación y ejecución de políticas de salud en su jurisdicción.

2. Organización, planificación y ejecución de planes, programas y proyectos de educación, ciencia, tecnología e investigación, en el marco de la legislación del Estado.

3. Conservación de recursos forestales, biodiversidad y medio ambiente

4. Sistemas de riego, recursos hídricos, fuentes de agua y energía, en el marco de la política del Estado, al interior de su jurisdicción.

5. Construcción de sistemas de micro- riego.

6. Construcción de caminos vecinales y comunales.

7. Promoción de la construcción de infraestructuras productivas.

8. Promoción y fomento a la agricultura y ganadería.

9. Control y monitoreo socioambiental a las actividades hidrocarburíferas y mineras que se desarrollan en su jurisdicción.

4. Anqata mantaniri nayraru satañataki sarawina, pacha samanana ukatxa aski yänaka lurawi phuqhiri qutunakaru uñch’ukiña ukjamaraki thakhiñchaña.

III. Atonomias indígen ariginario campeinas aknïri phuqhawinakwa phuqhapxarakispa.

1. Qullasiwi amta uraqipana qutuchaña, wakichaña ukjamaraki luraña.

2. Tayka amtanaka ya t i chaw ina , yatxatawina, machaqa yatxatawina, kamachinaka uñakipatarjama Katia apnaqawirjama qutuchaña, waichaña ukjamaraki phuqhaña.

3. Jach ’a quqanaka, akapachana jakirinakata ukatxa aka pacha samanata waqaychaña.

4. Qhich’awinaka,umanaka,umajalsunaka lusaqhantayiritaBoliviamarkaamtarjama pachpa uraqina phuqhaña.

5. Qhich’awinaka luraña.

6. Ayllunakana thakhinaka luraña.

7. Aski Irnaqawinaka phuqhaña utanaka utachaña.

8. Yapuchawiru ukatxa uywachawiru u ñ a ñ c h a y a ñ a u k j a m a r a k i jach’anchyaña.

9. Ch’iyar khusu uma salsuwita ukjamaraki qhuyanakata uraqipana uñch’ukiña ukatxa jak’ata lurawi uñch’ukiña.

176 MACHAQA TAYKA KAMACHI

10. Sistemasdecontrolfiscalyadministración de bienes y servicios.

IV. Losrecursosnecesariosparaelcumplimiento de sus competencias serán transferidos automáticamenteporelEstadoPlurinacional de acuerdo a la ley.

Artículo305.Todaasignacióno transferenciade competencias deberá estar acompañada de la definicióndela fuentedelosrecursoseconómicos y financieros necesarios para su ejercicio.

CUARTA PARTE ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN

ECONÓMICA DEL ESTADO

TÍTULO I ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL

ESTADO

CAPÍTULO PRIMERO DISPOSICIONES GENERALES

Artículo 306.

I. El modelo económico boliviano es plural y está orientado a mejorar la calidad de vida y el vivir bien de todas las bolivianas y los bolivianos.

II. La economía plural está constituida por las formas de organización económica comunitaria, estatal, privada y social cooperativa.

10. Yánakata ukjamaraki jaqitaki askinakata thakhinchatarjama uñch’ukiña.

IV. Wakiskiri yänakaxa phuqhawinakapatakixa mäkiwa estado plurinacional ukaxa kamachi taypi makiptayxarakini.

305 Kamachi. Taqi katxaruwi phuqhawinakxa qullqi taypiukjamarakiqullqi irtawiphuqhaañataki ukjamarjamawa chikañchayatarakini.

PUSÏRI T’AQA ESTADO UKANA QULLQI

UTT’AYAWIPA UKJAMARAKI CH’IQIYAWI

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI ESTADO UKANA QULLQI

APNAQAWIPA

NAYRÏRI JALJTA KHUSKHATA PHUQAWI

306 Kamachi.

I. Qullqi thakhi amtaxa waljawa ukaxa markachirinakana aski qamañapataki ukajamraki jakañapatakiwa.

II. Walja qullqi thakhi amataxa akjamanakana utt’atawa economia comunitaria, estatal, privada ukjamaraki social cooperativa.

177CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. La economía plural articula las diferentes formas de organización económica sobre los principios de complementariedad, reciprocidad, solidaridad, redistribución, igualdad,seguridad jurídica,sustentabilidad, equilibrio,justiciaytransparencia.Laeconomía socialycomunitariacomplementaráel interés individual con el vivir bien colectivo.

IV. Las formas de organización económica reconocidas en esta Constitución podrán constituir empresas mixtas.

V. El Estado tiene como máximo valor al ser humano y asegurará el desarrollo mediante la redistribuciónequitativade losexcedentes económicos en políticas sociales, de salud, educación, cultura, y en la reinversión en desarrollo económico productivo.

Artículo 307. El Estado reconocerá, respetará, protegeráypromoverálaorganizacióneconómica comunitaria. Esta forma de organización económica comunitaria comprende los sistemas de producción y reproducción de la vida social, fundados en los principios y visión propios de las naciones y pueblos indígena originario y campesinos.

Artículo 308.

I. El Estado reconoce, respeta y protege la iniciativa privada, para que contribuya al desarrollo económico, social y fortalezca la independencia económica del país.

II. Segarantiza la libertaddeempresayelpleno ejercicio de las actividades empresariales, que serán reguladas por la ley.

III. Walja qullqi thakhi amataxa kunaymana q u t u c h a t a q u l l q i a m t a n a k a r u w a phuqhachasiwi,ayni, yanapt’asiwi,mayampi jalanuqawi, kikipa, arxatata, jan tukuskaya, juchata ukatxa qhanañchata ukanakampi kisatawa.

IV. Qullqitaqutuchasitaanakaxataykakamachina uñt’atarjamaxa jaljanimpi chikachasisa qullqichasiña ukjamawa tukupxaspa.

V. Estado ukaxa jaqiruwa askitapata uñji ukjamakipanxa qullqi jilt’anakaxa khuskhatawa qullasiwina, yatiqawina, sarawina aski jaqitaki amtanakarjam churarakini.

307 Kamachi. Estado ukaxa qullqi qutuchawi taqinina uñt’ani, yäqani, jak’aqani ukatxa jach’anchani. Akjama qutuchasiwixa aski lurañataki ukjamaraki aski jakawi kujamatixa amtatäki ukjamaraki pueblos indígena originario campesinos ukan uñtawiparjam.

308 Kamachi.

I. Estado ukaxa iniciativa privada ukaruxa markan qullqita nayraru sartawitaki ukatxa ch’amanchañataki uñt’iwa, yäqiwa ukatxa jark’aqarakiwa.

II. Qu l lq ichas i r inakaruxa jay satawa irnaqawinakampi phuqhapxañapataki ukampirusa kamchi taypiwa uñjatarakini.

178 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 309. La forma de organización económica estatal comprende a las empresas y otrasentidadeseconómicasdepropiedadestatal, que cumplirán los siguientes objetivos:

1. Administraranombredelpuebloboliviano losderechospropietariosde los recursos naturales y ejercer el control estratégico de lascadenasproductivasy losprocesos de industrialización de dichos recursos.

2. Administrar losserviciosbásicosdeagua potable y alcantarillado directamente o por medio de empresas públicas, comunitarias, cooperativas o mixtas.

3. Producir directamente bienes y servicios.

4. Promover la democracia económica y el logro de la soberanía alimentaria de la población.

5. Garantizar la participación y el control socialsobresuorganizaciónygestión,así como la participación de los trabajadores en la toma de decisiones y en los beneficios.

Artículo 310. El Estado reconoce y protege las cooperativas como formas de trabajo solidario y de cooperación, sin fines de lucro. Se promoverá principalmente la organización de cooperativas en actividades de producción.

Artículo 311.

I. Todas las formasdeorganizacióneconómica establecidas en esta Constitución gozarán de igualdad jurídica ante la ley.

II. Laeconomíapluralcomprende lossiguientes aspectos:

309 Kamachi. Qullqi qutu apnaqawixa estado ukanxa qullqichasiri ukjamaraki entidades estatales económicas ukanakawa ukatxa aknïri amta phuqhapxañapa:

1. Markachirina sutipxaru yánakapata irtata walja yänaka lurawita industrialización ukanaka apnaqaña.

2. Jaqitaki aski yänaka umata, q’añu uma sarañata qullqichasiwi qutunakampi, comunitarias, cooperativas o mixtas ukanakaapnaqaña.aski yánaka jaqinakataki ukjamaraki

3. Aski yänaka jaqinakataki ukjamaraki mayt’añanaka achuqayaña.

4. Democracia económica ukjamaraki aski jiqxatatanaka markachiritaki manq’anaka jach’añchayaña.

5. Chikañchasiwi ukjamaraki marachirita uñch’ukiwi qutu apnaqawinakata ukatxa irnaqirinakana amtawinakapa jupanakana askipaki jay saña.

310 Kamachi. Estado ukaxa cooperativas sutinchatanakaruxa irnaqawina yanapasiwi jani ina ch’usata qamiriptañataki uñt’i ukjamaraki jark’aqi. Qutuchawi cooperativas ukanakata aski lurawi uñstayirinakaruxa jach’añchaniwa.

311 Kamachi.

I. Kunaymana qullqita qutuchatanakaxa aka tayka kamchirjamaxa utt’ayatanakaxa khuskhata yäqatapxiwa.

II. Walja thakhi qullqi mataxa akjamanakata utt’ayatawa:

179CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

1. El Estado ejercerá la dirección integral del desarrollo económico y sus procesos de planificación.

2. Los recursos naturales son de propiedad delpueblobolivianoyseránadministrados por el Estado. Se respetará y garantizará la propiedad individual y colectiva sobre la tierra. La agricultura, la ganadería, así como las actividades de caza y pesca que no involucren especies animales protegidas, son actividades que se rigen por lo establecido en la cuarta parte de esta Constitución referida a la estructura y organización económica del Estado.

3. La industrialización de los recursos naturales para superar la dependencia de la exportación de materias primas y lograr una economía de base productiva, en el marco del desarrollo sostenible, en armonía con la naturaleza.

4. El Estado podrá intervenir en toda la cadena productiva de los sectores estratégicos, buscando garantizar su abastecimiento para preservar la calidad de vida de todas las bolivianas y todos los bolivianos.

5. El respeto a la iniciativa empresarial y la seguridad jurídica.

6. El Estado fomentará y promocionará el área comunitaria de la economía como alternativa solidaria en el área rural y urbana.

1. Estado ukawa qullqita nayararu sartawi ukjamaraki wakichawi p’iqt’asa phuqharakini.

2. Aka pachank i r i yänakaxa taq i markachir ink iwa ukatxa estado ukawa apnaqarakini. Sapa jaqina ukjamaraki qutu jaqina aka uraqina yänakapaxayáqata ukatxa jay satawa. Yapuchawi ukjamaraki uywachawixa ukatxajanjaqimpijakiriuywanakajiwayaña jani ukaxa katjaña kunjamatixa tayka kamchina qhanañchataki pusïri t’aqana ukjamaru lurañawa ukampirusa jark’ata uywanakaxa janiwa jiwayañakiti.

3. Kunaymana aka pachankiri yänakata lurañaxa janianqamarkanakatamaterias primas satanakaxa mantaniñapataki nayrankaña ukatxa aski qullqi jiqxatawi nayraru pacha mamampi chikt’asa jiqxataña.

4. Estado ukaxa kunaymana aski qullqi irtawi yänakata chikañchasiwa ukaxa aski qamawi makachirinakataki jan pisintañana qamañataki.

5. Qullqichasiwi amtawi ukjamaraki jan jasaki jaqsuña.

6. Estado ukaxa taqinina qullqi apnaqawi yaqha aski amtjama pata tuqina jach’a markana jach’ancharakini ukjamaraki uñañchayarakini.

180 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 312.

I. Toda actividad económica debe contribuir al fortalecimiento de la soberanía económica del país. No se permitirá la acumulación privadadepodereconómicoengrado talque pongaenpeligro lasoberaníaeconómicadel Estado.

II. Todas las formasdeorganizacióneconómica tienen laobligacióndegenerar trabajodignoy contribuira la reducciónde lasdesigualdades y a la erradicación de la pobreza.

III. Todas las formasdeorganizacióneconómica tienen la obligación de proteger el medio ambiente.

Artículo 313. Para eliminar la pobreza y la exclusión social y económica, para el logro del vivir bien en sus múltiples dimensiones, la organización económica boliviana establece los siguientes propósitos:

1. Generación del producto social en el marco del respeto de los derechos individuales, así como de los derechos de los pueblos y las naciones.

2. Laproducción,distribuciónyredistribución justa de la riqueza y de los excedentes económicos.

3. La reducción de las desigualdades de acceso a los recursos productivos.

4. La reducción de las desigualdades regionales.

5. El desarrollo productivo industrializador de los recursos naturales.

6. La participación activa de las economías pública y comunitaria en el aparato productivo.

312 Kamachi.

I. Kunaymanata qullqi irtawinakaxa Bolivia markana qullqita jan pisinkañapatakiwa churasiñapa. Janiwa walja qullqini jamasata tukuña marka aynacht’ayañataki jay satakaniti.

II. Kunaymana qullqita qutuchasitanakaxa kunaymana aski irnaqawi phuqhapxani ukjamaraki khuskhachañataki ukatxa pisina jakañata mistuñataki yanapapxañapa.

III. Kunaymana qullqita qutuchasitanakaxa a k a p a c h a s a m a n a j a r k ’ a q a ñ a phuqhawinipxiwa.

313 Kamachi. Pisina jakañata mistuñataki ukatxa jisk’achawita mistuñakatixa ukjamaraki qullqi tuqitxa aski jakawi jiqxatañatakixa Bolivia markana qullita qutuchanakaxa aknïri amtanaka phuqhapxañapa:

1. Walja yänaka markachirita sapa jaqiru yäqasa sañani pueblos y las naciones ukanakaru Yáqasa.

2. Qullqi wakt’ayatanaka ukjamaraki jilt’anakayäparuwaljaptayaña,ch’iqiyaña, ukatxa mayampi ch’iqiyaña.

3. Pisiqtawi jan aski ch’iqiyatanaka yänaka waljaptawina.

4. Regionales taypina pisinkaña juk’ap- täña.

5. Nayraru sartawi aka pachana yänaka aski yänakaru tukuyasa.

6. Taqinaqullqipataukjamaraki comunitario wa l j achaw ina taq i ch ’amamp i chikañchasiña.

181CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 314. Se prohíbe el monopolio y el oligopolio privado, así como cualquier otra forma de asociación o acuerdo de personas naturales o jurídicas privadas, bolivianas o extranjeras, que pretendan el control y la exclusividad en la producción y comercialización de bienes y servicios.

Artículo 315.

I. El Estado reconoce la propiedad de tierra a todasaquellaspersonas jurídicas legalmente constituidas en territorio nacional siempre y cuandoseautilizadaparaelcumplimientodel objeto de la creación del agente económico, la generación de empleos y la producción y comercialización de bienes y/o servicios.

II. Las personas jurídicas señaladas en el parágrafo anterior que se constituyan con posterioridad a la presente Constitución tendrán una estructura societaria con un número de socios no menor a la división de la superficie total entre cinco mil hectáreas, redondeando el resultado hacia el inmediato número entero superior.

CAPÍTULO SEGUNDO FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA

ECONOMÍA

Artículo 316. La función del Estado en la economía consiste en:

1. Conducir el proceso de planificación económica y social, con participación y consultaciudadana.La leyestableceráun sistema de planificación integral estatal, que incorporará a todas las entidades territoriales.

314 Kamachi. Mayni sapana apnaqawi ukatxa juk’anina apnaqawixa qutu jan ukaxa sapa markachiritaanaqamarkachirinakataukanakaxa yänakaukjamaraki lurawiphuqhañamunapxaspa ukjaxa janiwa satawa.

315 Kamachi.

I. Estado ukaxa yäparu utt’ayata askinjama apnaqata, irnaqawiuñstayañatakiukjamaraki yänaka lasaña markachirina uraqipxa uñt’i.

II. Taqi jaqinakatakixa jurídicas sata uñañchayatanakaxa machaqa tayka kamachirjama phisqa waranqha hectáreas ukjwa jakhuwirjama katupxaspa.

PAYÏRI JALJTA ESTADO TAYPINA QULLQI

APNAQAWI

316Kamachi.Estadoukanaphuqhawipaxaqullqi taypinxa aknïrinakawa.

1. Q u l l q i w a k i c h a w i u k j a m a r a k i m a r k a t a k i m a r k a c h i r i n a k a n a chikañchasiña ukatxa jiskt’awi taypi kunkanchayaña. Kamachi taypiwa estado ukataki phuqhata wakichawixa qhanañchatani ukaruxa entidades territorialeschikañchayarakini.

182 MACHAQA TAYKA KAMACHI

2. Dirigir la economía y regular, conforme con los principios establecidos en esta Constitución, losprocesosdeproducción, distribución,ycomercializacióndebienes y servicios.

3. Ejercer la dirección y el control de los sectores estratégicos de la economía

4. Participar directamente en la economía mediante el incentivo y la producción de bienes y servicios económicos y sociales para promover la equidad económica y social, e impulsar el desarrollo, evitando el control oligopólico de la economía

5. Promover la integración de las diferentes formaseconómicasdeproducción,conel objeto de lograr el desarrollo económico y social.

6. Promoverprioritariamentelaindustrialización de los recursos naturales renovables y no renovables, en el marco del respeto y protección del medio ambiente, para garantizar la generación de empleo y de insumos económicos y sociales para la población.

7. Promover políticas de distribución equitativa de la riqueza y de los recursos económicos del país, con el objeto de evitar la desigualdad, la exclusión social y económica, y erradicar la pobreza en sus múltiples dimensiones.

8. Determinar el monopolio estatal de las actividades productivas y comerciales que se consideren imprescindibles en caso de necesidad pública.

2. Qullqi apnaqaña ukjamaraki yäparu uñjaña kunjamatixa tayka kamachina waljaptayañaxa, ch’iqiyañaxa, yänaka jaqitaki luraña alxañaxa ukanakataki wakiyataki ukjamarjama.

3. Qullqi waljaptayiri yänaka p’iqinchawina phuqhaña.

4. Qullqichasiwi taypina aski yänakata ukatxamarkachirinakatakichikañchasiwi ukaxa qullqi khuskhata ch’iqiyawina, nayraru satañataki, jani juk’aniki qullqi apnaqañapataki.

5. kunaymana lurawita qullqi jiqxatawina jach’añchañaukaxaqullqi tuqinanayraru sartañataki ukjamaraki markachirinsa jiqxatañataki.

6. Aka pachankiri miriri jani mayampikati chhaqhiri yänakata aski yänakaru tukuyaña aka pacha samana yäqasa irnaqawinaka waljaptayañataki ukatxa qullqichasiña yánaka ukjamaraki markachirinakataki jach’añchaña.

7. Yänaka ukajamaraki Bolivia markana qullqipa yäparu ch’iqiyawi amta ukaxa khuskhata uñjatañataki, jani jisk’achatañataki kunaymakna pisina jakañata mistuñataki ch’amañchaña.

8. Estado sapana apnaqawi lurawinakan ukjamaraki phuqhawinakana jaqitaki askïki ukanakan jay saña.

183CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

9. Formular per iód icamente , con participación y consulta ciudadana, el plangeneraldedesarrollo,cuyaejecución es obligatoria para todas las formas de organización económica.

10. Gestionar recursos económicos para la investigación, la asistencia técnica y la transferencia de tecnologías para promover actividades productivas y de industrialización.

11. Regular la actividad aeronáutica en el espacio aéreo del país.

Artículo 317. El Estado garantizará la creación, organización y funcionamiento de una entidad de planificación participativa que incluya a representantes de las instituciones públicas y de la sociedad civil organizada.

CAPÍTULO TERCERO POLÍTICAS ECONÓMICAS

Artículo 318.

I. ElEstadodeterminaráunapolíticaproductiva industrialycomercialquegaranticeunaoferta de bienes y servicios suficientes para cubrir de forma adecuada las necesidades básicas internas, y para fortalecer la capacidad exportadora.

II. El Estado reconoce y priorizará el apoyo a la organización de estructuras asociativas de micro, pequeñas y medianas empresas productoras, urbanas y rurales.

9. Chikachasiwi ukjamaraki jiskt’awi tayka amta phuqhañataki ukaxa kunaymana qullqi qutuchatanakana phuqhawi wakt’ayaña.

10. Ya t x a t a w i n a k a t a k i , y a t x a t a t a irnaqirinakataki, jichha uñstata yänaka makiptayañataki ukaxa yänaka askir tukuyañataki mayiña.

11. Akapachana t’uyurinaka ukatxa aka pacha uñjaña.

317 Kamachi.

Estado ukaxa uñstayawi, qutuchawi ukataxa sarantawiamtawichikanchasiwinakunaynmana qutu p’iqinchirinakaru chikañchasiwipa jay sani.

KIMSÏRI JALJTA QULLQITA AMTAWI

318 Kamachi.

I. Estado ukaxa yänaka lurawinaka ukatxa alxawi amta lurawinaka utt’ayana ukaxa aski yänaka ukatxa jaqitaki wakiskiri lurawinaka yäparu wakiskiri yänaka anqa markaru apsuñataki jay sataraki.

II. Estado ukaxa t’aqanakata utt’ayata qutunakaruxa jisk’a, tantityu qullqichasiwi luririrnakaruxa pata tuqina ukjamaraki markanakana ukanakaru uñt’arakini ukjamaraki amtarakini.

184 MACHAQA TAYKA KAMACHI

III. El Estado fortalecerá la infraestructura productiva, manufactura e industrial y los servicios básicos para el sector productivo.

IV. El Estado priorizará la promoción del desarrolloproductivo rural comofundamento de las políticas de desarrollo del país.

V. ElEstadopromoveráyapoyará laexportación de bienes con valor agregado y los servicios.

Artículo 319.

I. La industrializaciónde los recursosnaturales seráprioridaden laspolíticaseconómicas,en el marco del respeto y protección del medio ambienteyde losderechosde lasnacionesy pueblos indígenaoriginariocampesinosysus territorios. La articulación de la explotación de los recursos naturales con el aparato productivo interno será prioritaria en las políticas económicas del Estado.

II. En la comercialización de los recursos naturales y energéticos estratégicos, el Estado considerará, para la definición del preciodesucomercialización, los impuestos, regalías y participaciones correspondientes que deban pagarse a la hacienda pública.

Artículo 320.

I. La inversión boliviana se priorizará frente a la inversión extranjera.

III. Estado ukaxa lurawi utachawinaka, amaparampi lurañanaka, makinampi lurañanaka ukataxa wakiskiri yänaka lurirrirnakataki ch’amañcharakini.

IV. Estado ukaxa pata qut ina lurawi uñañchawinaka nayraru sartaña amta wakiyatar jama mäki phuqhañataki wakiyarakini.

V. Estadoukaxayänakaanqatuqiruapsuñatakixa valor agredo y servicios ch’amañcharakini ukjamaraki yanaparakini.

319 Kamachi.

I. Aka pachankiri yänakata aski yänaka luraña qullqi irtawi amtarjama ukanaxa aka pacha samana ukjamaraki pueblos indígena originario campesinos derecho ukanakapa ukatxa uraqipanaka yäqasa mäki phuqhaña. Aka pachankiri yänaka apsuñana aparato producto ukampi qullqi irtawi amtampi mayachawinxa mäki luraña.

II. Akapachankiriyänakaukatxanaktayiriyänaka alxawixa estado ukawa alxawi chanipxa, alxata qullqi irtawi, qullqi waxt’awinaka ukjamaraki chikañchasiwinakamarkanqullqi apnaqiriparu wakt’ayarakini.

320 Kamachi.

I. Aka pachpa markana qullqi tukjañataki Máki jat sata anqa makatakixa janiwa satawa.

185CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. Toda inversión extranjera estará sometida a la jurisdicción, a las leyes y a las autoridades bolivianas, y nadie podrá invocar situación de excepción, ni apelar a reclamaciones diplomáticas para obtener un tratamiento más favorable.

III. Las relaciones económicas con estados o empresas extranjeras se realizarán en condiciones de independencia, respeto mutuo y equidad. No se podrá otorgar a Estadosoempresasextranjerascondiciones más beneficiosas que las establecidas para los bolivianos.

IV. El Estado es independiente en todas las decisionesdepolíticaeconómica interna,yno aceptará imposicionesni condicionamientos sobre esta política por parte de estados, bancoso institucionesfinancierasbolivianas o extranjeras, entidades multilaterales ni empresas transnacionales.

V. Las políticas públicas promocionarán el consumo interno de productos hechos en Bolivia.

SECCIÓN I POLÍTICA FISCAL

Artículo 321.

I. Laadministracióneconómicayfinancieradel Estado y de todas las entidades públicas se rige por su presupuesto.

II. Taqi anqa markata qullqi tukjawixa kunjamatixa kunjamatixa kamachinakaxa utt’ayatakiukatxap’iqinchirinakasautt’ayataki ukjarjamawawakisirakiniukatxajaniwakhitisa sayt’aykaspatiukatxa janirakiwadiplomáticos ukanakaru mayisiri sarkaspati.

III. A n q a m a r k a n a k a m p i u k a t x a qullqichasir inakampisa qullqi ir tawi chikachasiwinxa jani alkatasa purapata yäqasisawa lurasirakini. Janiwa anqa markata qullqichasirinakaruxa jila qullqixa churatakasati akana markachirinakati utt’ayatarjamaxa.

IV. Estado ukaxa qullqi irtawi amtawinxa janiwa anqamarkanakataqullqi imañautanakaruxa, amtanakaparusa, walja qullqininakarusa alkatkaniti janirakiwa jay siskaniti.

V. Kunaymana Bolivia markana lurata yänakawa pachpa markana tukjañataki amta uñañachayarakini.

NAYRÏRI T’AQXTA FISCAL AMTAWI

321 Kamachi.

I. Esrtado ukana qullqi apnaqawipa ukatxa qullqi irtawipaxa kunaymana entidades públicas ukanakanxa qullqi wakiyatampiwa saranti.

186 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. La determinación del gasto y de la inversión pública tendrá lugar por medio de mecanismos de participación ciudadana y de planificación técnica y ejecutiva estatal. Las asignaciones atenderán especialmente a la educación, la salud, la alimentación, la vivienda y el desarrollo productivo.

III. ElÓrganoEjecutivopresentaráa laAsamblea Legislativa Plurinacional, al menos dos meses antes de la finalización de cada año fiscal, el proyecto de ley del Presupuesto General para la siguiente gestión anual, que incluirá a todas las entidades del sector público.

IV. Todo proyecto de ley que implique gastos o inversionesparaelEstadodeberáestablecer la fuente de los recursos, la manera de cubrirlos y la forma de su inversión. Si el pro-yecto no fue de iniciativa del Órgano Ejecutivo, requerirá de consulta previa a éste.

V. El Órgano Ejecutivo, a través del Minis- terio del ramo, tendrá acceso directo a la información del gasto presupuestado y ejecutado de todo el sector público. El acceso incluirá la información del gasto presupuestado y ejecutado de las Fuerzas Armadas y la Policía Boliviana.

Artículo 322.

I. La Asamblea Legislativa Plurinacional autorizará la contratación de deuda pública cuando se demuestre la capacidad de generar ingresos para cubrir el capital y los intereses, y se justifiquen técnicamente las

II. Qullqi tukjawi ukatxa markataki qullqi tukjawixa thakhinakarjamwa markachirimpi chikt ’ata ukatxa yatxatatanakampi uñakipasaukjamaraki marka p’iqinchirimpi phuqhasirakini. Juk’ampisa yatiqawina, qullasiwina,manq’awina,utachawinaukatxa nayraru lurawimpi sarantawina ukanakataki churasirakini.

III. Marka apnaqirinakaxa pä phaxsi janira mara tukuypanawa Asamblea Legislativa Plurinacional ukaru qullqi tukjawi amta kamachi kunaymana entidades del estado ukataki jutïri marataki jay satañapataki luqtapxi.

IV. Taqi amtawi kamachixa kunapachatixa qullqi tukjañatakispa ukjaxa estado ukaxa qullqi jan pist’ayañatakixa jan ukaxa qullqi tukjañatakisa estado ukawa wakt’ayarakini. Aka taypinxa palla pallanakataki ukatxa Fuerzas Armadas ukataki kunawa.

V. Marka p’iqinchirinakaxa Ministerio taypiwa qullqiwakiyatatukjatanakatxayatipxarakispa. Ukatxa qullqi tukjawi palla pallanakata ukatxa Fuerzas Armadas qullqi tukjawipa yatipxarakispa.

322 Kamachi.

I. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa contratación de duda pública kunapachatixa qullqi waljaptayaspa ukatxa yäparu aski markataki qullqi jilxatawi pacha, qawqha qullqsa ukatxa yaqhanakampi jay sarakini.

187CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

condicionesmásventajosasen las tasas, los plazos, los montos y otras circunstancias.

II. Ladeudapúblicano incluiráobligacionesque no hayan sido autorizadas y garantizadas expresamente por la Asamblea Legislativa Plurinacional.

Artículo 323.

I. La política fiscal se basa en los principios de capacidad económica, igualdad, progresividad, proporcionalidad, trans- parencia, universalidad, control, sencillez administrativa y capacidad recaudatoria.

II. Los impuestos que pertenecen al dominio tributario nacional serán aprobados por la Asamblea Legislativa Plurinacional. Los impuestos que pertenecen al dominio exclusivo de las autonomías departamental o municipal, serán aprobados, modificados o eliminados por sus Concejos oAsambleas, a propuesta de sus órganos ejecutivos. El dominio tributario de los Departamentos Descentralizados, y regiones estará conformadopor impuestosdepartamentales tasas y contribuciones especiales, respectivamente..

III. La Asamblea Legislativa Plurinacional mediante ley, clasificará y definirá los impuestos que pertenecen al dominio tributario nacional, departamental y municipal.

IV. La creación, supresión o modificación de los impuestos bajo dominio de los gobiernos autónomos facultados para ello se efectuará dentro de los límites siguientes:

II. Deuda pública sataxa janiwa munkiri jan munkiri Asamblea Legislativa Plurinacional jay sataparuxa chikañchkiti.

323 Kamachi.

I. Fiscal amtaxa akjama amtawinakarjamawa saranti askiqullqichawi, kikipa, nayraru sartawi,purapatachikañchasa,qhanañchasa, taqinitaki, uñch’ukiwi, jasa apnaqawi, walja qullqi apthapiwi.

II. Yänakata qullqi markpachata irtañaxa Asamblea Legislativa Plurinacional tuqitwa jay satarakini. Yänakata qullqi irtañaxa departamentos jani ukaxa municipios ukanakakchi ukjaxa concejos jani ukaxa asambleas taypiwa p’iqinchirinakana amta luqtataparjama jay satarakini.

III. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa kamachi taypiwa yänakata irtaña qullqxa Bolivia markpachataki, departamental ukjamaraki municipal t’aqanuqarakini ukjamaraki jay sarakini.

IV. Yänakata qullqi irtaña uñstayawi, jani irsuña, mayjt’ayawi gobiernos autónomos amparanakapa taypinxa jani lurañanakawa phuqhasirakini:

188 MACHAQA TAYKA KAMACHI

1. No podrán crear impuestos cuyos hechos imponibles sean análogos a los correspondientes a los impuestos nac iona les u ot ros impuestos departamentales o municipales existentes, independientemente del dominio tributario al que pertenezcan.

2. No podrán crear impuestos que graven bienes, actividades rentas o patrimonios localizados fuera de su jurisdicción territorial, salvo las rentas generadas por sus ciudadanos o empresas en el exterior del país. Esta prohibición se hace extensiva a las tasas, patentes y contribuciones especiales.

3. No podrán crear impuestos que obstaculicen la libre circulación y el establecimiento de personas, bienes, actividades o servicios dentro de su jurisdicción territorial. Esta prohibición se hace extensiva a las tasas, patentes y contribuciones especiales.

4. No podrán crear impuestos que generen privilegios para sus residentes discriminando a los que no lo son. Esta prohibiciónsehaceextensivaa las tasas, patentes y contribuciones especiales.

Artículo 324. No prescribirán las deudas por daños económicos causados al Estado.

1. Janiwa yänakata qullqi irtaña hechos imponiblessatanakaanálogos impuestos nacionales jani ukaxa yaqhanakampisa departamentales jani ukaxa municipales utjki ukanakampixa uñstayapkaspati.

2. Janiwa qullqi irtañaxa aski lurawinaka, payllawinakata,nayralurawinakatayaqha uraqinakata mayiña uñstayaytakaspati inasa markachirina irnaqawipata jani ukaxa qullqichasirinakata anqa markata payllawixa wakischispa. Aka jani phuqhawixachaniutt’ayañana,alxasiwita qullqi irtañata ukxa jani qhanañchata yänakataki ukanakatakirakiwa.

3. Janiwa qullqi irtañaxa sarnaqañataki uka txa jaq inaka u t ’ayaña tak i , yänakata, lurawinakata pachpa uraqina uñstayaytakaspati impuestos satxa uñstaskaspati obstáculos sata libre circulación ukjamaraki establecimiento sata jaqinakata, utjawinaka, lurawinaka jan ukaxa jurisdicción territorial taypina thuljtayiri. Aka jani phuqhawixa chani utt’ayañana, alxasiwita qullqi irtañata ukxa jani qhanañchata yänakataki ukanakatakirakiwa.

4. Janiwaqullqi irtañaxaanqankirinakatakiki uñstayaytakaspati.kaspati privilegios sata residentes jisk’achawiru uñjatanxa sarayaspa. Aka jani phuqhawixa chani utt’ayañana, alxasiwita qullqi irtañata ukxa jani qhanañchata yänakataki ukanakatakirakiwa.

324Kamachi.Estadoukaruxajaniwakunaymana manunakata taqi jani wali lurawinakata juchapakaspati.

189CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo325.Elilícitoeconómico,laespeculación, elacaparamiento,elagio,lausura,elcontrabando, la evasión impositiva y otros delitos económicos conexos serán penados por ley.

SECCIÓN II POLÍTICA MONETARIA

Artículo 326.

I. El Estado, a través del Órgano Ejecutivo, determinará los objetivos de la política monetaria y cambiaria del país, en coordinación con el Banco Central de Bolivia.

II. Las transacciones públicas en el país se realizarán en moneda nacional.

Artículo 327. El Banco Central de Bolivia es una institución de derecho público, con personalidad jurídica y patrimonio propio.. En el marco de la política económica del Estado, es función del Banco Central de Bolivia mantener la estabilidad del poder adquisitivo interno de la moneda, para contribuir al desarrollo económico y social.

Artículo 328.

I. Son atribuciones del Banco Central de Bolivia, en coordinación con la política económica determinada por el Órgano Ejecutivo, además de las señaladas por la ley:

1. Determinar y ejecutar la política monetaria.

2. Ejecutar la política cambiaria.

3. Regular el sistema de pagos.

4. Autorizar la emisión de la moneda.

325 Kamachi. Jani waliru qullqi tukuyawi, jani wakiskiri arsuwi, atintasiwi, jamasata apnaqaña, sallqjawi,qullqimaytjawimpiamiriptañayaqhajani wali qullqi taypi lurañanakaxa kamachi taypiwa juchañchatani.

PAYÏRI T’AQXTA QULLQI WAKICHAÑA AMTA

326 Kamachi.

I. Estado ukaxa marka p’iqinchirinaka taypiwa markana qullqi majt’awipxa ukjamaraki turkawipxa Bolivia qullqi imaña utampixa amtawinakxa utt’ayapxani.

II. Qul lqimpi yänakana alasiñanakaxa Bolivia marakanxa pachpa qullqipampiwa lurasirakini.

327 Kamachi. Bolivia ukana qullqi imaña utaxa yäparu utt’ayata taqi markachirinkiwa. Qullqi amta apnaqawixa Bolivia qullqi imaña utana phuqhawipawaukatxaqullqipachpankañapataki nayraru qullqita sartañataki markachirinakampi chika.

328 Kamachi.

I. Bolivia markana qullqi imaña utana marka apnaqirinakata qullqi amta taypi kamachina qhanañchataki ukjamarjama phuqhawinaka:

1. Qullqi amta qhanañchaña ukjamaraki phuqhaña.

2. mayt’awi amta phuqhaña.

3. Payllawi thakhi wakiyaña.

4. Qullqi churawi jay saña.

190 MACHAQA TAYKA KAMACHI

5. Administrar las reservas interna- cionales.

Artículo 329.

I. El Directorio del Banco Central de Bolivia estará conformado por una Presidenta o un Presidente, y cinco directoras o directores designados por la Presidenta o el Presidente del Estado de entre las ternas presentadas por la Asamblea Legislativa Plurinacional para cada uno de los cargos.

II. Los miembros del Directorio del Banco Central de Bolivia durarán en sus funciones cinco años, sin posibilidad de reelección. Serán considerados servidoras y servidores públicos, de acuerdo con la Constitución y la ley.Los requisitosparticularesparaelacceso al cargo serán determinados por la ley.

III. La Presidenta o el Presidente del Banco Central de Bolivia deberá rendir informes y cuentas sobre las funciones de la institución, cuantas veces sean solicitados por la Asamblea Legislativa Plurinacional o sus Cámaras. El Banco Central de Bolivia elevará un informe anual a la Asamblea Legislativa y está sometido al sistema de control gubernamental y fiscal del Estado.

SECCIÓN III POLÍTICA FINANCIERA

Artículo 330.

I. El Estado regulará el sistema financiero con criterios de igualdad de oportunidades, solidaridad, distribución y redistribución equitativa.

5. Anqa martakata qullqi j i l t ’anaka apnaqaña.

329 Kamachi.

I. Bolivia markana qullqi imaña utana apnaqirinakaxa mä p’iqinchirita phisqa irpirinakata kunjamatixa sapa maynixa jilïri p’iqinchitta ukjamaraki Asamblea Legislativa Plurinacional ukata chhijllatäki ukjamarjamawa utt’ayatarakini.

II. Boliviamarkanaqullqiimañautanasapamayni irqirinakaxa phisqa marawa jani mayampi kutt’aniñataki phuqhapxarakini. Ukanakaxa servidorespúblicoskamachitaypixaukjamata uñt’atapxiwa.Mayiwinakaxaukankañatakixa kamachi taypiwa uñt’ayatani.

III. Bolivia markana qullqi imaña utana p’iqinchiripaxa irnaqawipatxa kunapachaya wakiski yatiyaña Asamblea Legislativa Plurinacional mayitaparjama ukampiwa phuqharakini. Bolivia markana qullqi imaña utaxa sapa marawa Asamblea Legislativa ukaru askina qhanañchatarjama p’iqinchirinakataukjamaraki fiscaldelestado taypi churatarakini.

KIMSÏRI T’AQXTA QULLQI IRTAWI AMTA

330 Kamachi.

I. Estado ukaxa thakhi qullqi tukjawi taqinitaki yanapasiwi, ch’iqiyawi ukjamaraki mayampi kikipa jaljawi thakhincharakini.

191CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. ElEstado,a travésdesupolítica financiera, priorizará la demanda de servicios financieros de los sectores de la micro y pequeña empresa, artesanía, comercio, servicios, organizaciones comunitarias y cooperativas de producción.

III. ElEstado fomentará lacreacióndeentidades financieras no bancarias con fines de inversión socialmente productiva.

IV. El Banco Central de Bolivia y las entidades e instituciones públicas no reconocerán adeudos de la banca o de entidades financierasprivadas.Éstasobligatoriamente aportarán y fortalecerán un fondo de reestructuración financiera, que será usado en caso de insolvencia bancaria.

V. Las operaciones financieras de la Admi- nistración Pública, en sus diferentes niveles de gobierno, serán realizadas por una entidad bancaria pública. La ley preverá su creación.

Artículo 331. Las actividades de intermediación financiera, la prestación de servicios financieros y cualquier otra actividad relacionada con el manejo, aprovechamiento e inversión del ahorro, son de interés público y sólo pueden ser ejercidas previa autorización del Estado, conforme con la ley.

Artículo 332.

I. Las entidades financieras estarán reguladas y supervisadas por una institución de regulación de bancos y entidades financieras. Esta institución tendrá carácter de derecho público y jurisdicción en todo el territorio boliviano.

II. Estado ukaxa qullqi tukjawi amta taypixa micro y pequeña empresa, k’acha yänaka luririnakaru, alxasirinakaru, jaqitaki aski luririnakaru, comunitarias qutuchatanakaru ukjamaraki cooperativa s luririnakaru mäki yanapani.

III. Estado ukaxa entidades finacieros no bancarias sataruwa askiqullqimpi m a r k a c h i r i n a k r u y a n a p i r i r u w a jach’anchani.

IV. Bolivia markana qullqi imaña utana entidades, instituciones publicas ukaxa janiwa entidades bancarias privadas ukanakarurajaysapkaniti.Akanakaxafondode reestructuración financiera ukaruxa munasa jani munasa churapxarakini ukajamraki ch’amachapxarakini ukax insolvencia financiera ukataki aptataxarakiniwa.

331 Kamachi. Intermediacion financiera lurawi, mayt’asiwi, kunaymana qullqimpi lurawi, aski qullqi tantawi ukanakaxa markachirina amtawiparjamawa kamachinakarjama jay sarakini.

332 Kamachi.

I. Entidadesfinancierassatanakaxaregulación de bancos y entidades finacieras taypiwa thakhinchatarakini ukjamaraki uñjatarakini. Aka uñaqiri institución ukaxa Bolivia uraqpachana utt’ayatawa.

192 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. La máxima autoridad de la institución de regulación de bancos y entidades financieras será designada por la Presidenta o Presidente delEstado,deentreuna ternapropuestapor la AsambleaLegislativaPlurinacional,deacuerdo con el procedimiento establecido en la ley.

Artículo 333. Las operaciones financieras realizadas por personas naturales o jurídicas, bolivianas o extranjeras, gozarán del derecho de confidencialidad,salvoen losprocesos judiciales, en los casos en que se presuma comisión de delitos financieros, en los que se investiguen fortunas y los demás definidos por la ley. Las instancias llamadas por la ley a investigar estos casos tendrán la atribución para conocer dichas operaciones financieras, sin que sea necesaria autorización judicial.

SECCIÓN IV POLÍTICAS SECTORIALES

Artículo 334. En el marco de las políticas sectoriales, el Estado protegerá y fomentará:

1. Las organizaciones económicas campesinas, y las asociaciones u organizacionesdepequeñosproductores urbanos, artesanos, como alternativas solidarias y recíprocas. La política económica facilitará el acceso a la capacitación técnica y a la tecnología, a loscréditos,a laaperturademercadosyal mejoramiento de procesos productivos.

2. El sector gremial, el trabajo por cuenta propia, y el comercio minorista, en las áreasdeproducción,serviciosycomercio, será fortalecido por medio del acceso al crédito y a la asistencia técnica.

II. Intituciónderegulacióndebancosyentidades financieras p’iqinchirixa Bolivia marka p’iqinchitakunjamatixaAsambleaLegislativa Plurinacional taypita chhijllatäki katxa kamachina qhanañchatäki ukjamarjamawa utt’ayarakini.

333 Kamachi. Operaciones financieras jaqinakata ukatxa lantintatanakata lurawixa taqi aka markana ukatxa anqa markata mantaniri markachirinakana taqi ukanakaxa drecho ukanipxiwa ukatxa jani wali qullqi apnaqirinakata ukatxa ina ch’usata qullqiniptirinaka kamachina qhanañchataki ukjamarjama amuyatanaka. Ukjama amuyatanakaxa mäkiwa jani taripirina jay sawipampixa yatxatatarakispa.

PUSÏRI T’AQXTA T’AQA AMTANAKA

334 Kamachi. Estado ukaxa sectoriales amtarjamaxaakjamanakatajark’aqaniukjamaraki jach’añchani:

1. Qullqitaqutuchatapatamarkachirinakaxa ukatxa markanakan qutuchata k’acha yänaka luriri ukatxa jisk’a qutuchata luririnaka yanapasiwimpi ukjamaraki aynjasiwimpi. Qullqi amtawixa jichha uñstawi lurawinaka, qullqi mayt’asiñana, qhathu jist’arawinaaski lurawinaka jasaki mayt’asiñataki.

2. Kunaymana yänaka qha thuna alxirinakaxa,sapa irnaqirinakaxa, jaqitaki aski luririnakaxa ukanakaxa yatxatawi taypi ch’amañchatarakini.

193CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

3. La producción artesanal con identidad cultural.

4. Las micro y pequeñas empresas, así como las organizaciones económicas campesinas y las organizaciones o asociaciones de pequeños productores, quienes gozarán de preferencias en las compras del Estado.

Artículo 335. Las cooperativas de servicios públicos serán organizaciones de interés colectivo, sin fines de lucro y sometidas a control gubernamental y serán administradas democráticamente. La elección de sus autoridades de administración y vigilancia será realizada de acuerdo a sus propias normas estatutarias y supervisada por el Órgano Electoral Plurinacional. Su organización y funcionamiento serán regulados por la ley.

Artículo 336. El Estado apoyará a las organizaciones de economía comunitaria para que sean sujetos de crédito y accedan al financiamiento.

Artículo 337.

I. El turismo es una actividad económica estratégica que deberá desarrollarse de manera sustentable para lo que tomará en cuenta la riqueza de las culturas y el respeto al medio ambiente.

II. El Estado promoverá y protegerá el turismo comunitario con el objetivo de beneficiar a las comunidades urbanas y rurales, y las naciones y pueblos indígena originario campesinos donde se desarrolle esta actividad.

3. K’acha yänaka sarawinakarjama.

4. Micro ukjamaraki pequeñas empresas, organizacioneseconómicascampesinas, organizaciones, asociaciones jisk’a productores satanakatwa estado ukaxa chiqapa yänakapa alarakini.

335 Kamachi. Cooperativas servicios públicos ukanaxa qutuchata aski markachirinaru yanap i r ipxañapawa jan i qami r ip taña amtampi ukatxa irnaqawinapaxa marka p’iqinchirinakata uñjatawa. Apnaqawina ukatxa uñch’ukiwinxa p’iqinchirinakapa chhijllawixa saranakaparjamawa phuqhasirakini ukatxa órganoElectoralPlurinacional taypitauñch’ukita. Qutuchawipa ukatxa nayraru sarantawipaxa kamachi taypiwa uñjatarakini.

336 Kamachi. Estado ukaxa qullqi qutuchäwi comunitariaukankirinakaruxaqullqimayt’añampi ukatxa katuqapxañapataki yanaparakini.

337 Kamachi.

I. K’achamarkayänakauñjiri sarañaxaukanxa qullqi irtawiwa ukatwa jach’añchañaspa aski sarawinaka ukjamaraki aka pacha samana askina uñjasa.

II. K’acha marka yänaka uñjiri ayllunakanxa s a r a ñ a n a k a x a m a r k a n a k a , p a t a uraqina ukatax pueblos indígena or ig inar io campesinos ukanakana nay ra ru sa r tañapa tak i xa Es tado ukaxa jach’añchaniwa ukjamarak i jark’aqarakiniwa.

194 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 338. El Estado reconoce el valor económico del trabajo del hogar como fuente de riqueza y deberá cuantificarse en las cuentas públicas.

CAPÍTULO CUARTO BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO

Y SU DISTRIBUCIÓN

Artículo 339.

I. El Presidente de la República podrá decretar pagos no autorizados por la ley del presupuesto, únicamente para atender necesidades impostergables derivadas de calamidadespúblicas,deconmoción interna o del agotamiento de recursos destinados a mantener servicios cuya paralización causaría graves daños Los gastos destinadosaestosfinesnoexcederándeluno por ciento del total de egresos autorizados por el Presupuesto General.

II. Los bienes de patrimonio del Estado y de las entidadespúblicasconstituyenpropiedaddel pueblo boliviano, inviolable, inembargable, imprescriptiblee inexpropiable;nopodránser empleados en provecho particular alguno. Su calificación, inventario, administración, disposición, registro obligatorio y formas de reivindicación serán regulados por la ley.

III. Los ingresos del Estado se invertirán conforme con el plan general de desarrollo económico y social del país, el Presupuesto General del Estado y con la ley.

338 Kamachi. Estado ukaxa qamawi taypina irtañaki irnaqawxa aski irnaqawjamru uñt’iwa ukjamaraki jakthapiñapawa cuentas públicas ukjamarjama.

PUSÏRI JALJTA ESTADO UKANA YÄNAKA

UKJAMARAKI QULLQINAKA CH’IQIYAWI

339 Kamachi.

I. Bolivia marka p’iqinchixa kumapachatixa jani walt’awinakaxa utjaspa, unxtasiwinaka, qullqita pisint’aña jani sayt’ayañatakixa mäkiwa mä kamchi apsuspa qullqi kamachi amta jani phuqhasa jan ukaxa jani walt’añanakawa utjaspa. Akjamanakati qullqi tukjañaxa janiwa uno por ciento ukata jilakaspati taqpachapresupuestogeneral jay sata mantawirjama.

II. Patrimonio Estado ukana yänakapaxa ukjamaraki entidades públicas taqi markachirinakana, jani ampara luqantkaya, inembargable, imprescriptiblee inexpropiable ukjamawa; janiwa mayni sapataki aski apnaqatakaspat i . Uñak ipawipaxa, s u t i ñ c h a t a p a x a , a p n a q a w i p a x a , uñjawipaxa, tumpawipaxa ukjamraki nayra amthapiwjamaxa kamachi taypiwa uñjatarakini.

III. Qullqi apthapiwinakaxa Estado taypiwa nayraru markan qullqita markachirinata sartawirjamwaPresupuestoGeneralEstado kamachirjama tukjatarakini.

195CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 340.

I. Las rentas del Estado se dividen en nacionales,departamentales,municipales,e indígenaoriginariocampesinasyse invertirán independientemente por sus Tesoros, conforme a sus respectivos presupuestos.

II. La ley clasificará los ingresos nacionales, departamentales, municipales e indígena originario campesinos.

III. Los recursosdepartamentales,municipales, de autonomías indígena originario cam- pesinas, judiciales y universitarios recaudados por oficinas dependientes del nivel nacional, no serán centralizados en el Tesoro Nacional.

IV. El Órgano Ejecutivo nacional establecerá las normas destinadas a la elaboración y presentación del los proyectos de presupuestos de todo el sector público, incluidas las autonomías.

Artículo 341. Son recursos departamentales:

1. Las regalías departamentales creadas por ley;

2. Laparticipaciónen recursosprovenientes de impuestos a los Hidrocarburos según los porcentajes previstos en la Ley;

3. Impuestos, tasas, contribuciones espe- ciales y patentes departamentales sobre los recursos naturales;

4. Las transferenciasdelTesoroGeneralde la Nación destinadas a cubrir el gasto en serviciospersonalesdesalud,educación y asistencia social;

340 Kamachi.

I. Estado ukana paylawinakapaxa nacionales, depar tamenta les , mun ic ipa les , e indígena originaria campesinos ukjamaru t’aqanuqatawaukatxaqullqi imawiparjamawa tukjasirakini.

II. Kamachi taypiwa qullqi mantawinakatxa nacionales, departamentales, municipales e indígena or ig inar ia campesinos t’aqanuqarakini.

III. Qul lqi i r tatanaka departamentales, municipales, autonomía indígena orinario acampesinas, judiciales, universitarios ukanakaxa janiwa Tesoro Nacional ukaru apthapitakaniti.

IV. ÓrganoEjecutivonacionalukaxakhakhinakwa qullqiamta lurañatakixasectorpúblicoukatxa autonomías ukanakataki wakiyani.

341 Kamachi. Departamentales yänakaxa aknirinakawa:

1. Departamentales kamachina waxt’a- winaka.

2. Ch’iyara khusu umata qullqi irtawi kamachirjama chikañchasiwi.

3. Departamentales taypina aka pachana yänakata irtawi, yänakata irtawi, chaniñchatata,contribucionesespeciales, alxasiwinakata.

4. Tesoro General de la Nación ukata maykiptawi markachiriru qullirinakaru, yatichawita, ukatxa jaqiru yanapawita.

196 MACHAQA TAYKA KAMACHI

5. Las transferencias extraordinarias del TesoroGeneralde laNación,en loscasos establecidos en el artículo 339.I de esta Constitución;

6. Los créditos y empréstitos internos y externos contraídos de acuerdo a las normas de endeudamiento público y del sistema Nacional de Tesorería y Crédito Público;

7. Los ingresos provenientes de la venta de bienes, servicios y enajenación de activos;

8. Los legados,donacionesyotros ingresos similares.

TÍTULO II MEDIO AMBIENTE,

RECURSOS NATURALES, TIERRA Y TERRITORIO

CAPÍTULO PRIMERO MEDIO AMBIENTE

Artículo 342. Es deber del Estado y de la población conservar, proteger y aprovechar de manera sustentable los recursos naturales y la biodiversidad, así como mantener el equilibrio del medio ambiente.

Artículo 343. La población tiene derecho a la participación en la gestión ambiental, a ser consultado e informado previamente sobre decisiones que pudieran afectar a la calidad del medio ambiente.

5. Tesoro General de la Nación ukata maykiptawi kunjamtixa aka tayka kamchina 339. I ukan qhanañchataki ukjamaru.

6. Créditos ukjamaraki empréstitos internos y externos ukanxa kunjamtixa thakhinchanakanxa endeudamiento público ukjamaraki sistema nacional de tesorería y crédito público.

7. Aski yänakata alxawita, jaqitaki lurawita ukatxa aparawinakata qullqi irtatanaka.

8. Markata waxt’ata, waxt’atanaka kipka yaqhanakampi.

PAYÏRI UÑAÑCHAWI AKA PACHA SAMANA, AKA

PACHANKIRI YÄNAKA, URAQI UKJAMARAKI URAQINA QAMAWI

NAYRÏRI JALJTA AKA PACHA SAMANA

342 Kamachi. Estado ukata markachirinakata akapachankiri yänakata ukjamaraki akapacha yakirinakata aski aka pacha tukuyapxañapataki waqaychaña, jark’aqaña ukjamaraki askiru tukuyaña.

343 Kamachi. Markachiriru aka pacha samana apnaqawinxa sikt’atañapa ukatxa yatiyatañapa amtawinakaphuqhawinaukanaderechoukaniwa ukatxa jani walt’awixa aka pacharu utjaspa.

197CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 344.

I. Se prohíbe la fabricación y uso de armas químicas, biológicas y nucleares en el territorio boliviano, así como la internación, tránsito y depósito de residuos nucleares y desechos tóxicos.

II. ElEstadoregulará la internación,producción, comercialización y empleo de técnicas, métodos, insumos y sustancias que afecten a la salud y al medio ambiente.

Artículo 345. Las políticas de gestión ambiental se basarán en:

1. La planificación y gestión participativas, con control social.

2. La aplicación de los sistemas de evalua- ción de impacto ambiental y el control de calidad ambiental, sin excepción y de manera transversal a toda actividad de producción de bienes y servicios que use, transforme o afecte a los recursos naturales y al medio ambiente.

3. La responsabilidad por ejecución de toda actividad que produzca daños medioambientales y su sanción civil, penal y administrativa por incumplimiento de las normas de protección del medio ambiente.

Artículo 346. El patrimonio natural es de interés público y de carácter estratégico para el desarrollo sustentable del país. Su conservación yaprovechamientoparabeneficiode lapoblación será responsabilidad y atribución exclusiva del Estado, y no comprometerá la soberanía sobre los recursos naturales. La ley establecerá los principios y disposiciones para su gestión.

344 Kamachi.

I. Jaqi jiwayañanaka luraña, jani walt’ayiri yänaka, biológicas y nucleares ukatxa apantaniña aka yänaka, apnaqaña, imaña ukatxa jani wali q’aphinaka Bolivia markana lurañaxa juchawa.

II. Estado ukaxa luratanaka, alxañanaka ukjamraki empleo de técnicas, insumos y sustanciasusunikatuyirinakaukjamarakiaka pacharu janiwalt’ayirinakaapantaniñatakixa uñaqarakini.

345Kamachi.Akapachaapnaqawiamtawinakaxa akanakawa:

1. Wakichawina ukjamaraki apnaqawina ch ikanchas iñanaka march i r i na uñaqawipampi.

2. Uñaqawinaphuqhawiukataxaakapacha yäparuuñjaña,kunaymana lurawinakata akapacha janiwalt’ayiriuñjañaakapacha samanaru ukatxa akana jakirinakaru ñanqhachaspa ukanakata uñaqaña.

3. Khitinakatixa lurawinakana aka pacha samana ukjaxa taqpacha jark’aqawi kamachirjamawa juchancharakispa.

346 Kamachi. Aka pacha nayra jakiri yänaka taqiniwa uñjapxañasaukanakaxa saki nayraru sartañataki yänakawa. Aqaychawi ukjamaraki yänaka aski tukuyawixa estado ukana amaparanakapankiwa uñjawixa ukatxa janiwa akapachankiriyánakampixakunsaturkaskaspati. Apnaqawinakapatakixa kamachi taypiwa qhanachatarakini.

198 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 347.

I. ElEstadoylasociedadpromoveránlamitigación de los efectos nocivos al medio ambiente, y de los pasivos ambientales que afectan al país. Se declara la responsabilidad por los daños ambientales históricos y la imprescriptibilidad de los delitos ambientales.

II. Quienesrealicenactividadesde impactosobre elmedioambientedeberán,entodaslasetapas de la producción, evitar, minimizar, mitigar, remediar, reparar y resarcir los daños que se ocasionen al medio ambiente y a la salud de las personas, y establecerán las medidas de seguridad necesarias para neutralizar los efectos posibles de los pasivos ambientales.

CAPÍTULO SEGUNDO RECURSOS NATURALES

Artículo 348.

I. Son recursos naturales los minerales en todossusestados, loshidrocarburos,elagua, el aire, el suelo y el subsuelo, los bosques, la biodiversidad, el espectro electromagnético y todos aquellos elementos y fuerzas físicas susceptibles de aprovechamiento.

II. Los recursos naturales son de carácter estratégico y de interés público para el desarrollo del país.

Artículo 349.

I. Los recursos naturales son de propiedad y dominio directo, indivisible e imprescriptible del pueblo boliviano, y corresponderá al Estado su administración en función del interés colectivo.

347 Kamachi.

I. Estado ukampi markachirinakampiwa aka pacharu jani walt’ayirinakaruxa jani aka marka uraqi ñanqhachañapataki ch’amachapxani. Khitinakatixa aka pacha ñanqhachapxaspa ukjaxa aka pacha jark’aqaña kamachirjamawa wayxatataspa.

II. Khitinakatixa aka pacha samana jani wa l t ’ayapkan i ukanakaxa mákiwa jark ’aqapxañapa, t ’akuyapxañapa, qhisphiyapxañapa, tutiyapxañaparaki ukatxa jaqinakaruwajaniusuntayaspaukatxa wañsuta aka pachankiri yänakata pachparu jark’aqaña.

PAYÏRI JALJTA AKA PACHANKIRI YÄNAKA

348 Kamachi.

I. Aka pachankiri yänakaxa qhuyanaka, ch’iyara khusu uma, uma, samana, uraqi, manqha uraqi, ch’uminaka, aka pachana jakirinaka,akapachaqhanakunaymana jathi yänaka yaqha aski yänakampi ukanakawa.

II. Aka pachankiri aski yänakaxa taqitaki aski nayraru sartañatakiwa.

349 Kamachi.

I. A k a p a c h a n k i r i y ä n a k a x a t a q i markachirinkiwa apnaqawi thakhixa markachirinakana amtaparjamaxa estado ukana amparapankarakiwa.

199CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. El Estado reconocerá, respetará y otorgará derechos propietarios individuales y colectivos sobre la tierra, así como derechos de uso y aprovechamiento sobre otros recursos naturales.

III. La agricultura, la ganadería, así como las actividades de caza y pesca que no involucrenespeciesanimalesprotegidas,son actividadesqueserigenpor loestablecidoen la cuarta parte de esta Constitución referida a la estructura y organización económica del Estado.

Artículo 350. Cualquier título otorgado sobre reserva fiscal será nulo de pleno derecho, salvo autorización expresa por necesidad estatal y utilidad pública, de acuerdo con la ley.

Artículo 351.

I. ElEstado,asumiráelcontrolyladirecciónsobre laexploración,explotación, industrialización, transporteycomercializaciónde los recursos naturales estratégicos a través de entidades públicas, cooperativas o comunitarias, las que podrán a su vez contratar a empresas privadas y constituir empresas mixtas.

II. El Estado podrá suscribir contratos de asociaciónconpersonas jurídicas,bolivianas o extranjeras, para el aprovechamiento de los recursosnaturales.Debiendoasegurarse la reinversión de las utilidades económicas en el país.

II. Estado ukaxa sapa jaqina uraqinakapa ukataxa qutu jaqina uraqipanaka lurawina ukjamaraki askiru kutuyawiru uñt’araki, yäqaraki ukjamaraki luqtarakini.

III. Yapuchawi ukatxa uywacahawi jani jark’ata uywanakata katjaña ukjamaraki jiwayaña ukanakaxa kamisatixa pusïri t’aqana estructura y organización económica ukata qhanañchataki ukjamaru phuqhañawa.

350 Kamachi. Jark’ata uraqinakata sutipa luqtataxa jani inaruwa tuku inasa wakiskiri estado ukana taqinitaki aski kamachi taypi wakischispa.

351 Kamachi.

I. Estado ukaxa uñaqawi, uñjawi, apsuwi, askiru tukuyawi, apawi ukjamaraki alxawi aski akapachankiri yänakatxa entidades públicas,cooperativasocomunitariasukatxa empresas privadas ukjamaraki empresas mixtas ukanaka taypiwa uñjarakini.

II. Estado ukaxa aka pachankiri yänaka aski tukuyañatakixa persona jurídicas aka markankiri jan ukaxa anqa markankirimpixa contratos satanakxa qillqantaspawa. Ukatxa qullqi kutjawija pachpa markana qhipharañapa.

200 MACHAQA TAYKA KAMACHI

III. La gestión y administración de los recursos naturales se realizará garantizando el control y la participación social en el diseño de las políticas sectoriales . En la gestión y administración podrán establecerse entidades mixtas, con representación estatal y de la sociedad, y se precautelará el bienestar colectivo.

IV. Las empresas privadas, bolivianas o extranjeras, pagarán impuestos y regalías cuando intervengan en la explotación de los recursos naturales, y los cobros a que den lugar no serán reembolsables. Las regalías por el aprovechamiento de los recursos naturales son un derecho y una compensación por su explotación, y se regularán por la Constitución y la ley.

Artículo 352. La explotación de recursos naturales en determinado territorio estará sujeta a un proceso de consulta a la población afectada, convocada por el Estado, que será libre, previa e informada. Se garantiza la participaciónciudadanaenelprocesodegestión ambiental y se promoverá la conservación de los ecosistemas, de acuerdo con la Constitución y la ley.En lasnacionesypueblos indígenaoriginario campesinos, laconsulta tendrá lugar respetando sus normas y procedimientos propios.

Artículo 353. El pueblo boliviano tendrá acceso equitativo a los beneficios provenientes del aprovechamientodetodos losrecursosnaturales. Se asignará una participación prioritaria a los territorios donde se encuentren estos recursos, y a las naciones y pueblos indígena originario campesinos.

III. Aka pachankiri yänaka phuqhawi ukatxa apnaqawixa markachirinakampi chikasawa sectorialesamtarjama lurasirakini.Phuqhawi ukatxa apnaqawinxa entidades mixtas ukjamanakaspawa ukatxa ukanakaxa representación estatal y de la sociedad markachirinakana tuwaqiripxiwa.

IV. Empresas privadas, bolivianas extranjeras ukanakaxa yänaka apsusaxa qullqi irtapxañapawa ukatxa waxt’apxañapawa ukatxa walja yänaka apsutarjamaxa churapxañaparakiwa. Yänaka apsuwitxa w a x t ’ a p x a ñ a p a w a u k a t x a t a y k a kamachirjamawaukjamarakikamchirjamawa uñaqatarakini.

352Kamachi.Akapachankiri yänakaakauraqita apsuñaxa jani walt’ayata marchirinakaruwa estado ukata ijskt’awi wakt’ayatarjamaniwa ukatxa qhispkhita yatiyañawa. Markachirinka chikañchasiwipaxa aka pacha samana apnaqawinxajaysasiwaukjamarakiakapachampi chikt’ata jakirinakaxa tayka kamchirjama ukatxa kamachirjama ch’amañchaña. Naciones y pueblos indígena originario campesinos thakhi sarawinakaparjamawa jikt’awixa phuqhasirakini.

353 Kamachi. Bolivia markachirinakaxa khaskhatawa aka pachana yänaka askiru tukuyawitxa katuxani. Kawkmiri uraqinakantixa aski yänakaxa jiqxatatachini ukjamaraki naciones y pueblos indígena originario campesinosukanakanachikañchasiwinakapaxa wakisirakiniwa.

201CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo354.ElEstadodesarrollaráypromoverá la investigación relativa al manejo, conservación y aprovechamiento de los recursos naturales y la biodiversidad.

Artículo 355.

I. La industrialización y comercialización de los recursos naturales será prioridad del Estado.

II. Las utilidades obtenidas por la explotación e industrialización de los recursos naturales serán distribuidas y reinvertidas para promover la diversificación económica en losdiferentesniveles territorialesdelEstado. La distribución porcentual de los beneficios será sancionada por la ley.

III. Los procesos de industrialización se realizarán con preferencia en el lugar de origende laproducciónycrearáncondiciones que favorezcan la competitividad en el mercado interno e internacional.

Artículo 356. Las actividades de exploración, explotación, refinación, industrialización, transporte y comercialización de los recursos naturales no renovables tendrán el carácter de necesidad estatal y utilidad pública.

Artículo 357. Por ser propiedad social del pueblo boliviano, ninguna persona ni empresa extranjera, ni ninguna persona o empresa privada boliviana podrá inscribir la propiedad de los recursos naturales bolivianos en mercados de valores, ni los podrá utilizar como medios para operaciones financieras de titularización o seguridad. La anotación y registro de reservas es una atribución exclusiva del Estado.

354Kamachi.Estadoukaxaakapachanayänaka ukjamarakikunaymaraakapachanajakirinakatxa yatxatawi apnaqawina, waqaychawi ukjamaraki akapachanayänakaaskiru tukuyawi jach’añchayi ukjamaraki naynaru sarantayi.

355 Kamachi.

I. Aka pachankiri yänaka askiru kutukuyaña u k a t x a a l x a ñ a x a E s t a d o u k a n a amparapankiwa.

II. Aka pachankiri yänaka apsutatxa ukatxa alxatatxa ukaxa taqi Bolivia pachpana kunaymana uraqinakaruwa qullqixa mayjt’ayata ch’iqiyatarakini ukjamaraki mayampi tukjatarakini.Ch’iqiyawiporcentual ukaxa kamachi taypiwa jay starakini.

III. Askiru tukuyaña aka pachankiri yänakaxa kawkhantïutjkiukjanwalurasirakiniukatxaaka pachpa markana ukjamaraki anqa markana aski atipt’siwirjamawa uñstayatarakini.

356 Kamachi. Jani mayampisa apskaya aka pachankiri yänaka uñakipawi, apsuwi, yäparu tukuyawi, aski yänakaru tuyawi, q’ipsuwi, alxawi ukanakaxa Estado ukana ukatxa taqitaki wakiskiriwa.

357 Kamachi. Taqi markachirinakankirjamaxa janiwa khiti jaqisa egresa extranjera, empresa privada boliviana aka pachankiri yänakaxa sutixaru anqa makana qillqantaykaspati ukatxa janirakiwa qullqi mayt’asiñatakisa, apsuñatakisa apnaqkaspati. Jark’ata aka pachankiri yänakan aqillqantawipaxa Estado ukana phuqhawipawa.

202 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 358. Los derechos de uso y aprovechamiento sobre los recursos naturales deberán sujetarse a lo establecido en la Constitución y la ley. Estos derechos estarán sujetos a control periódico del cumplimiento de las regulaciones técnicas, económicas y ambientales. El incumplimiento de la ley dará lugar a la reversión o anulación de los derechos de uso o aprovechamiento.

CAPÍTULO TERCERO HIDROCARBUROS

Artículo 359.

I. Los hidrocarburos, cualquiera sea el estado en que se encuentren o la forma en la que se presenten, son de propiedad inalienable e imprescriptible del pueblo boliviano. El Estado, en nombre y representación del pueblo boliviano, ejerce la propiedad de toda la producción de hidrocarburos del país y es el único facultado para su comercialización. La totalidad de los ingresos percibidos por la comercialización de los hidrocarburos será propiedad del Estado.

II. Ningún contrato, acuerdo o convenio, de forma, directa o indirecta, tácita o expresa, podrá vulnerar total o parcialmente lo establecidoenelpresenteartículo.Enelcaso de vulneración los contratos serán nulos de plenoderechoyquienes loshayanacordado, firmado, aprobado o ejecutado, cometerán delito de traición a la patria.

358 Kamachi. Aka pachankiri yänaka apnaqaña ukatxa askiru tukuyañaxa derecho ukaxa tayka kamachina qhanañchataki ukjamaraki kamchinsa ukjamarjamawa phuqhapxañapa. Aka derechos ukanakaxa kamisakixa sapa kutixa yäparu uñaqataki, qullqinaka ukjamaraki aka pacha askiru tukuyirinaka ukarjamawa phuqhasirakini.Aka kamachiru jani phuqhañaxa apnaqawi derecho ukaxa askiru tukuyañaxa kutkatayataspawa jani ukaxa ina ch’usaru tukuyataspawa.

KIMSÏRI JALJTA CH’IYARA KHUSU UMATA

359 Kamachi.

I. Ch’iyara khusu umanakaxa kunjamasaja jiqxatasipana janiwa alxkatatakaspati ukjamaraki imprescriptible ukama taqi Bolivia ukana markachirinkipankiwa. Estado ukakiwa Bolivia markachirina sutipxaruxa Bolivia markankiri ch’iyara khusu umanakxa alxañatakixa jay sataraki. Taqpacha ch’iyara khusu uma qullqi irtatanakaxa Estado ukankiwa.

II. Janiwa contrato, mayachasiwi, aruskipawi, chiqapata jani ukaxa maysata, aka kamchina utt’ayatarjamaxa mayjt’aykaspati. Mayjt’ayaspa ukjaxa uka contratos taqi ukanakaxa ina ch’usaruwa tukuspa ukatxa ukjamaraki luririnakaxa aka markaru sallqantiripxiwa.

203CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 360. El Estado definirá la política de hidrocarburos, promoverá su desarrollo integral, sustentable y equitativo, y garantizará la soberanía energética.

Artículo 361.

I. YacimientosPetrolíferosFiscalesBolivianos (YPFB) es una empresa autárquica de derecho público, inembargable, con autonomíadegestiónadministrativa, técnica yeconómica,enelmarcode lapolíticaestatal de hidrocarburos. YPFB, bajo tuición del Ministerio del ramo y como brazo operativo delEstado,es laúnica facultadapara realizar las actividades de la cadena productiva de hidrocarburos y su comercialización.

II. YPFB no podrá transferir sus derechos u obligaciones en ninguna forma o modalidad, tácita o expresa, directa o indirectamente.

Artículo 362.

I. Se autoriza a YPFB suscribir contratos, bajo el régimen de prestación de servicios, con empresas públicas, mixtas o privadas, bolivianas o extranjeras, para que dichas empresas,asunombreyensurepresentación, realicen determinadas actividades de la cadenaproductivaacambiodeunaretribución o pago por sus servicios. La suscripción de estos contratos no podrá significar en ningún caso pérdidas para YPFB o para el Estado.

360 Kamachi. Estado ukaxa ch’iyara khusu umata utt’ayarakini ukatxa nayraru satawipa, jani tukusiñapa, kikipa, ch’amanchi ukjamaraki soberanía energética jay saraki.

361 Kamachi.

I. Yacimiento Petrolíferos Fiscales Bolivianos (YPFB) ukaxa ch’iyara khusu uma amtawirjamaxa janiwa jark’atakaspati, pachpana apnaqata, jichha yäpa amta taypi ukjamaraki qullqi taypi, ch’iyara khusu umaxa taqinina derecho qullqichasiwipawa. YPFB ukaxa Ministerio ch’iyara khusu uma ukawa jark’aqaspa ukjamaraki umaspa amparankirjamaxa apsuwixa aka taypikiwa ch’iyara khusu uma apsuwixa ukataxa alxawixa jay satarakispa.

II. YPFB ukaxa derechos ukatxa phuqha- winakapxa satatsa ukjamaraki jani satatsa, chiqapa ukjamaraki maysatsa janiwa churkaspati.

362 Kamachi.

I. YPFBukaruxataqininaqullqichasiwipampixa, mixtas o privadas, aka pachpankirinakampi jani ukaxa anqa markankirinakampi ukanakampixa irnaqawi amtakanxa qillqantaspawa taqi uka qullqichasirinakaxa sutipxaru lurawi apsuwinakapatxa qullqi churapxañapawa.Irnaqawiamtaqillqantawisti janiwakunakispansaYPFBEstadoukatakixa qullqi p’akintawikaspaki.

204 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. Los contratos referidos a actividades de exploración y explotación de hidrocarburos deberán contar con previa autorización y aprobación expresa de la Asamblea Legislativa Plurinacional. En caso de no obtener esta autorización serán nulos de plenoderecho, sinnecesidaddedeclaración judicial ni extrajudicial alguna.

Artículo 363.

I. La Empresa Boliviana de Industrialización de Hidrocarburos (EBIH) es una empresa autárquica de derecho público, con autonomíadegestiónadministrativa, técnica yeconómica,bajo la tuicióndelMinisteriodel ramo y de YPFB, que actúa en el marco de la política estatal de hidrocarburos. EBIH será responsable de ejecutar, en representación del Estado y dentro de su territorio, la industrialización de los hidrocarburos.

II. YPFB podrá conformar asociaciones o sociedades de economía mixta para la ejecución de las actividades de exploración, explotación, refinación, industrialización, transporte y comercialización de los hidrocarburos. En estas asociaciones o sociedades,YPFB contará obligatoriamente con una participación accionaria no menor al cincuenta y uno por ciento del total del capital social.

Artículo364.YPFB,ennombrey representación delEstadoboliviano,operaráyejerceráderechos de propiedad en territorios de otros estados.

II. Irnaqawi amtanakaxa ch’iyara khusu uma uñakipañatakixa ukatxa apsuñatakixa Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa arsutaparjam ukatxa jay sataparjamawa lurasirakini.Janitixaakjamaruphuqhaskanixa ina ch’usaru ukatxa inawa taripirinakasa kunsa saskaspa ukjamaruwa tukuspa.

363 Kamachi.

I. Empresa Boliviana de Industrialización de Hidrocarburos (EBIH) ukaxa janiwa jark’atakaspati, pachpana apnaqata, jichha yäpa amta taypi ukjamaraki qullqi taypi ukatxa Ministerio ch’iyara khusu umata apnaqirita ukatxa YPFB ukanakawa jark’aqaspa ukjamaraki imaspa ch’iyara khusu umxa ukanakaxa ch’iyara khusu uma amtawirjamaxa taqinina derecho qullqichasiwipawa. EBIH ukakiwa Estado ukana sutipxaruxa Bolivia urqpachana ch’iyara khusu umatxa aski yänakaru tukuyarakispa.

II. YPFB ukaxa asociaciones jani ukaxa sociedad mixta uñakipañataki, apsuñataki, aski yänakaru, q’ipnaqaña, alxaña taqi ukanaka ch’iyara khusu umata lurañataki wakicharakispa.Akaasociaciones janiukaxa sociedades ukanakanxa YPFB munasa jani munasawa phisqa tunka mayani del total del capital público ukana chikañchasirakini.

364 Kamachi. YPFB ukaxa Estado boliviano sutipxaruxa yaqha markanakanxa derecho de propiedad phuqharakini ukjamaraki lurarakini.

205CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 365. Una institución autárquica de derecho público, con autonomía de gestión administrativa, técnica y económica, bajo la tuición del Ministerio del ramo, será responsable de regular, controlar, supervisar y fiscalizar las actividadesde toda lacadenaproductivahasta la industrialización,enelmarcode lapolíticaestatal de hidrocarburos conforme con la ley.

Artículo 366. Todas las empresas extranjeras que realicen actividades en la cadena productiva hidrocarburífera en nombre y representación del Estado estarán sometidas a la soberanía del Estado, a la dependencia de las leyes y de las autoridades del Estado. No se reconocerá en ningúncaso tribunalni jurisdicciónextranjerayno podrán invocar situación excepcional alguna de arbitraje internacional,ni recurrira reclamaciones diplomáticas.

Artículo 367. La explotación, consumo y comercialización de los hidrocarburos y sus derivados deberán sujetarse a una política de desarrollo que garantice el consumo interno. La exportación de la producción excedente incorporará la mayor cantidad de valor agregado.

Artículo 368. Los departamentos productores de hidrocarburos percibirán una regalía del once por ciento de su producción departamental fiscalizada de hidrocarburos. De igual forma, los departamentosnoproductoresdehidrocarburos y el Tesoro General del Estado obtendrán una participaciónen losporcentajes,queseránfijados mediante una ley especial.

365 Kamachi. Mä institución ukaxa jamiwa jark’atakaspati, jichhayäpaamtataypiukjamaraki qullqi taypi ukatxa pachpata apnaqata Ministerio ch’iyara khusu umata apnaqirita jark’ata ukatxa imata ukjamawa ukampirusa ukakirakiwa uñch’ukiña,uñaqaña, jak’atauñch’ukiñach’iyara khusu uma amtarjamaxa kamachi taypixa apsuwipataukatxaaskiyänakarutukuyawkamaxa Ministerio ukana amparapankiwa.

366 Kamachi. Taqpacha anqa markata qullqichasirinakaxa ch’iyara khusu uma apsuwinxa kunjamatixa kamachinakaxa ukaxta piqinchirinakaxa utji ukjamaruwa jay sapxani. Janiwa kunakipansa thirurusa anqaxa taripirinakaruxa kunayamana yanapawinaka mayipkaspati janirakiwa anqa markana arsurinakarusa mayipkaspati arxatawxa.

367 Kamachi. Ch’iyara khusu uma apsuwi, mayiwiukjamarakialxawixaukatxaaskiyänakaru tukuyawixa nayraru sartawi amtarjamawa pacha markana jani pist’añapatakixa jay satani. Anqa markaru jilt’a apsuwixa walja qullqi utjayaspa.

368 Kamachi. Departamentos ukanakana ch’iyara khusu uma utjatapatxa once por ciento utjawipatxa ch’iyara khusu uma apnaqiritxa katuqapxani. Ukapachparaki jani utjayiri departamentos ukanaxa Tesoro General del Estado taypixa kamachirjama katuqawipaxa uñjatani.

206 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO CUARTO MINERÍA Y METALURGIA

Artículo 369.

I. El Estado será responsable de las riquezas mineralógicas que se encuentren en el suelo y subsuelo cualquiera sea su origen y su aplicación será regulada por la ley. Se reconoce como actores productivos a la industria minera estatal, industria minera privada y sociedades cooperativas.

II. Los recursos naturales no metálicos existentes en los salares, salmueras, evaporíticos,azufresyotros, sondecarácter estratégico para el país.

III. Será responsabilidad del Estado la dirección de la política minera y metalúrgica, así como el fomento,promociónycontrolde laactividad minera.

IV. El Estado ejercerá control y fiscalización en toda la cadena productiva minera y sobre las actividades que desarrollen los titulares de derechos mineros, contratos mineros o derechos preconstituidos.

Artículo 370.

I. ElEstadootorgaráderechosminerosen toda la cadena productiva, suscribirá contratos mineros con personas individuales y colectivaspreviocumplimientode lasnormas establecidas en la ley.

PUSÏRI JALJTA QHUYA UKJAMARAKI

QHUYANAKATA LURAWI

369 Kamachi.

I. Uraqi qhuyanakaxa kawkhantï uraqi ukjamaraki uraqi manqhana jikqhatatäki Estado ukana amparapankiwa ukatxa p h u q h a w i p a x a k a m a c h i t a y p i w a khuskhachatani. Qhuya apsurinaka estatal ukankirinakampi, privadas ukankirinakampi ukjamaraki cooperativas ukankirinakaruwa uñt’atani.

II. Aka pachankiri yänakaxa jani jayunaka taypinaqhutyanakaxautjawipatxa, jalsu jayu uma, umata jujuriri, ukatxa yaqhanakampi markatakixa aski utjirinakawa.

III. Jach’anchawi, uñañchawi ukjamaraki aski qhuya apnaqawixa Estado ukana amtaparjamawa amparapankirjamaxa phuqhatani.

IV. Estado ukaxa qhuya apsuwi uñaqawxa ukjamaraki jak’ata uñaqawxa kunaymana irnaqawinakanxa uñaqawi phuqharakini ukataxa derechos ukanaka qhuyana irnaqirinakaruxa, irnaqawi amta jani ukaxa derechos preconstituidos phuqhapxaspa.

370 Kamachi.

I. Estado ukaxa derechos qhuyana irnaqirinakaruxa luqtaniwa ukatxa sapa jani ukaxaqutuchatakamachirjamawakt’ayataki ukarjamawa lurawi amta qillqantani.

207CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. El Estado promoverá y fortalecerá las cooperativas mineras para que contribuyan al desarrollo económico social del país.

III. El derecho minero en toda la cadena produc- tiva así como los contratos mineros tienen que cumplir una función económica social ejercida directamente por sus titulares.

IV. El derecho minero que comprende las inversiones y trabajo en la prospección, exploración, explotación, concentración, industriaocomercializaciónde losminerales o metales es de dominio de los titulares. La ley definirá los alcances de este derecho.

V. Elcontratomineroobligaráa losbeneficiarios a desarrollar la actividad minera para satisfacer el interés económico social. El incumplimientodeestaobligacióndará lugar a su resolución inmediata.

VI. El Estado, a través de sus entidades autárquicas,promoveráydesarrollarápolíticas de administración, prospección, exploración, explotación,industrialización,comercialización, evaluación e información técnica, geológica y científica de los recursos naturales no renovables para el desarrollo minero.

Artículo 371.

I. Lasáreasdeexplotaciónmineraotorgadaspor contrato son intransferibles, inembargables e intransmisibles por sucesión hereditaria.

II. El domicilio legal de las empresas mineras se establecerá en la jurisdicción local donde se realice la mayor explotación minera.

II. Estado ukaxa cooperativas mineras ukanakaruxa qullqimpi nayraru markaru satawitxa jach’añchaniwa ukjamaraki ch’amañchaniwa.

III. Derechominero taqpachacadenaproductiva qhuya amtanxa aski qullqi irtäwi jaqitaki chiqapa irnaqirinakataki askiñapawa.

IV. Derecho minero ukaxa akjamanakata utt’ayatawa qullqi irtawi ukjamaraki irnaqawi amatawi, uñaqawi, apsuwi, tantachawi, aski yänakaru tukuyawi jani ukaxa alxawi taqi ukanaxa ukankirinakankiwa. Aka derecho ukaruxa kamachi taypiwa wakisiripaxa wakt’ayatani.

V. Irnaqawi qhuya amtaxa irnaqirinakaruxa askinjama nayrary sartaña ukatxa markaru qullqimpinayrarusartayañaphuqhañapawa. Aka phuqhawixa jank’a lurawiruwa phuqhani.

VI. Estadoukaxaqhuyanayrarusartayañatakixa pachpayänakauñjirinakataukatxaapnaqawi amta, uñaqawi, apsuwi, aski yánakaru tukuyawi,alxawi,yant’awi janiukaxayatiyawi, urraqi uñakipawi, aka pachankiri jani miriri yänakana jach’añcharakini ukjamaraki nayraru sarantayarakini.

371 Kamachi.

I. Qhuyaapsuwiuraqinakaxajanizkunakipansa alxkatatakaspati, inaki churakarakispati, ukaxa wiñaya kankirinakwa.

II. Qullqichasiwi apsurinakaxa kawkhantixa qhuyaxa utjki ukjanwa utnuqayasipxaspa.

208 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 372.

I. Pertenecen al patrimonio del pueblo los grupos mineros nacionalizados, sus plantas industriales y sus fundiciones, los cuales no podrán ser transferidos o adjudicados en propiedad a empresas privadas por ningún título.

II. La dirección y administración superiores de la industria minera estarán a cargo de una entidad autárquica con las atribuciones que determine la ley.

III. El Estado deberá part ic ipar en la industrialización y comercialización de los recursos mineralógicos metálicos y no metálicos, regulado mediante la ley.

IV. Las nuevas empresas autárquicas creadas por el Estado establecerán su domicilio legal en los departamentos de mayor producción minera, Potosí y Oruro.

CAPÍTULO QUINTO RECURSOS HÍDRICOS

Artículo 373.

I. El agua constituye un derecho funda- mentalísimo para la vida, en el marco de la soberanía del pueblo. El Estado promoverá el uso y acceso al agua sobre la base de principios de solidaridad, complementariedad, reciprocidad, equidad, diversidad y sustentabilidad.

372 Kamachi.

I. Plantas industriales ukjamaraki fundiciones ukanakaxa patrimonio del pueblo grupos minerosnacionalizadosukanakakxiwaukatxa ukanakaxa janiwa khitirusa kunakipansa alxkatatakaspati.

II. Dirección ukjamaraki apnaqawixa qhuyata aski yänakaru tukuyawixa kamachirjamawa yänakapampi phuqhatani.

III. Estado ukaxa aski yäkan qhuayanakata tukuyawitxa ukatxa jani qhuyanakatxa kamachirjamawa chikachasini.

IV. Machaqa qullqichasiwi aski yänakanjamaxa Estado taypita utt’ayatanakaxa pachpa departamento taypinwa walja qhuyanaka utjataparjamaxa Potosí, Oruro, ukanaka taypinwa utt’ayasipxaspa.

PHISQÏRI JALJTA UMANAKATA

373 Kamachi.

I. Umaxaaskiderecho jakirinakatakisoberanía delpueblo taypinautt’ayatawa.Estadoukaxa apnaqawiukjamarakijak’achawiumataypinxa akjamaamtawinakampiwaphuqhachawimpi, aynimpi, kikipa, kunaymana ukjamaraki jani pist’añampi ch’amachani.

209CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. Los recursos hídricos en todos sus estados, superficiales y subterráneos, constituyen recursos finitos, vulnerables, estratégicos y cumplen una función social, cultural y ambiental. Estos recursos no podrán ser objetodeapropiacionesprivadasy tantoellos como sus servicios no serán concesionados y están sujetos a un régimen de licencias, registros y autorizaciones conforme a Ley.

Artículo 374.

I. El Estado protegerá y garantizará el uso prioritario del agua para la vida. Es deber del Estado gestionar, regular, proteger y planificar el uso adecuado y sustentable de los recursos hídricos, con participación social, garantizando el acceso al agua a todos sus habitantes. La ley establecerá las condiciones y limitaciones de todos los usos.

II. El Estado reconocerá, respetará y protegerá los usos y costumbres de las comunidades, de sus autoridades locales y de las organizaciones indígena originaria campesinas sobre el derecho, el manejo y la gestión sustentable del agua.

III. Las aguas fósiles, glaciales, humedales, subterráneas,minerales,medicinalesyotras son prioritarias para el Estado, que deberá garantizar su conservación, protección, preservación, restauración, uso sustentable y gestión integral; son inalienables, inembargables e imprescriptibles.

II. Umaxa kunaymana tukuyawina uraqi patxana ukjamaraki uraqi manqhana jani tukuskiri, apnaqatapuni,estratégicosukjama utt’ayatawa ukatxa jaqitaki qamawina ukatxa pacha taypinxa puqharakini. Aka umaxa janiwa uma ukjatxa khitisa katuntatakaspati janirakiwaalxkatatakaspaki ukatxa kamachirjamawa mayiwinakaxa, qillqantawinakasaukjamaraki jaysawinakasa jay satañapa.

374 Kamachi.

I. Estado ukaxa jakawitakixa umxa jark’aqani ukjamaraki aski qamawitaki jay sani.Uma apnaqawinxa chikachawi, jark’aqawi, amtawi ukanakanxa markachirinakampi chikanchasisawa taqi markachirinakataki taqi ukaxa estado ukana phuqhawipawa. Kamachi taypiwa aski apnaqawja ukjmaraki jani apnaqawxa phuqhayarakini.

II. Estado ukaxa aski uma apnaqawxa ukatxa janiumapisintawinxaqutuchatanakaindígena originaria campesinas saranakaparjamawa apnaqawxa uñt’ani, yáqani ukjamaraki tuwaqani.

III. Jalsuumanaka, jalluumanaka,uraqimanqha umanaka, qhuya umanaka, qullaumanaka yaqhanakampixa estado ukana uñjawipawa ukatxa uma imaña, tuwaqawi, imaña, uma jalsu lurawi, jani pisintawi ukjamaraki taqi apnaqawinakaruxa jay sani; janiwa alxkatatakaspati, inembargablesukjamaraki imprescriptibles ukjamawa.

210 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Artículo 375.

I. EsdeberdelEstadodesarrollarplanesdeuso, conservación, manejo y aprovechamiento sustentable de las cuencas hidrográficas.

II. El Estado regulará el manejo y gestión sustentable de los recursos hídricos y de las cuencas para riego, seguridad alimentaria y servicios básicos, respetando los usos y costumbres de las comunidades.

III. Es deber del Estado realizar los estudios para la identificación de aguas fósiles y su consiguiente protección, manejo y aprovechamiento sustentable.

Artículo 376. Los recursos hídricos de los ríos, lagos y lagunas que conforman las cuencas hidrográficas, por su potencialidad, por la variedad de recursos naturales que contienen y por ser parte fundamental de los ecosistemas, se consideran recursos estratégicos para el desarrollo y la soberanía boliviana. El Estado evitará acciones en las nacientes y zonas intermedias de los ríos que ocasionen daños a los ecosistemas o disminuyan los caudales, preservará el estado natural y velará por el desarrollo y bienestar de la población.

Artículo 377.

I. Todo tratado internacional que suscriba el Estado sobre los recursos hídricos garantizará la soberanía del país y priorizará el interés del Estado.

II. ElEstado resguardaráde formapermanente las aguas fronterizas y transfronterizas, para la conservación de la riqueza hídrica que contribuirá a la integración de los pueblos.

375 Kamachi.

I. Estado ukana nayraru uma apanaqawi amtawi ukatxa imawi ukjamaraki aski tukuyawiru jani pisintawi jach’a jawiranaka phuqhawipawa.

II. Estadoukaxaumaapnaqawinxaqhich’añataki, manq’awitaki ukjamaraki kunaymana lurawitaki ayllunakana sarawinakaparjama yäqasawa chikachani.

III. Estado ukana uma qutuchata uraqi manqhana yatxataña jark’aqawi, apnaqawi ukjamaraki jani tukusiñapataki apnaqawi phuqhañapawa.

376 Kamachi. Recursos hídricos sata jawiranakata, jach’a qutanakata, ukjamaraki qutanakata jach’a jawiranaka askitaparjamaxa ukatxa kunaymana aka pachankiri yänaka ukanakawa ukatxa ukanakxa aka pachankiri jakirinakataki ukjamaraki nayraru sartañataki amuyatawa. Estado ukaxa uma yuriri ukjamaraki jawira lakanakatxa jani walt’awiru tukuyaspa jani ukaxa psiqtayaspa taqi ukanaka uñjani ukatxa suma markasana qamawi uñjarakini.

377 Kamachi.

I. Taqi uma amta anqa markampixa Estado ukaxa aka markana qamirinakaruwa ukjamraki estado ukana amtanakapa laqanchani.

II. Estado ukaxa qurpasiwinakanxa ukatxa maysa markampi qurpasiwinxa uma jark’aqawxa jark’aqani uka jark’aqawimpixa akankiri markanakaruwa mayachasa jach’añchani.

211CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO SEXTO ENERGÍA

Artículo 378.

I. Las diferentes formas de energía y sus fuentes constituyen un recurso estratégico, su acceso es un derecho fundamental y esencial para el desarrollo integral y social del país, y se regirá por los principios de eficiencia, continuidad, adaptabilidad y preservación del medio ambiente.

II. Es facultad privativa del Estado el desarrollo de la cadena productiva energética en las etapas de generación, transporte y distribución, a través de empresas públicas, mixtas, instituciones sin fines de lucro, cooperativas, empresas privadas, y empresas comunitarias y sociales, con participación y control social. La cadena productiva energética no podrá estar sujeta exclusivamentea interesesprivadosnipodrá concesionarse.Laparticipaciónprivadaserá regulada por la Ley.

Artículo 379.

I. El Estado desarrollará y promoverá la investigación y el uso de nuevas formas de producción de energías alternativas, compatibles con la conservación del ambiente.

II. ElEstadogarantizarálageneracióndeenergía para el consumo interno; la exportación de los excedentes de energía debe prever las reservas necesarias para el país.

SUXTÏRI JALJTA YÄNAKA NAKTAYIRINAKATA

378 Kamachi.

I. Kunaymana yänaka naktayirinakaxa ukjamaraki uñstawinapaxa askipxiwa apnaqawipaxa aski derecho ukjamawa nayraru markasa sartañapataki ukatxa askinjamawa phuqhañapa aka pacha samana uñjasa sarantarakini.

II. Estado ukana nayraru sartawi naktayiri yänakaruxa, q’ipnaqawipatxa ukjamraki ch’iqiyawipatxa empresas publicas, mixtas, instituciones jani amt’añampi qamiriptañataki, cooperativas, empresas privadasukjamaraki empresascomunitarias taypiwa markachirimpi chikañchasisa ukjamaraki uñaqasa phuqhawipawa.

379 Kamachi

I. Estado ukaxa naktayiri yänaka yatiñataki ukjamaraki apnaqañatakixa naynaruwa laqañchayani ukjamaraki jach’añcharakini aka pacha samanampi chikt’ayasa.

II. Estado ukaxa qhantayiri yänakxa aka markanxa utjawipxa jach’añchayaniwa; jilt’anaka anqa markaru apsuwixa aka pacha markatakiwa qhipharañapa.

212 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO SÉPTIMO BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS

PROTEGIDAS Y RECURSOS FORESTALES

SECCIÓN I BIODIVERSIDAD

Artículo 380.

I. Los recursos naturales renovables se aprovecharán de manera sustentable, respetando las características y el valor natural de cada ecosistema.

II. Para garantizar el equilibrio ecológico, los suelos deberán utilizarse conforme con su capacidad de uso mayor en el marco del proceso de organización del uso y ocupación del espacio, consi- derando sus características biofísicas, socioeconómicas, culturales y político inst i tucionales. La ley regulará su aplicación.

Artículo 381.

I. Son patrimonio natural las especies nativas de origen animal y vegetal. El Estado establecerá las medidas necesarias para su conservación, aprovechamiento y desarrollo.

PAQALLQÜRI JALJTA KUNAYMANA JAKIRINAKATA, INAL MAMA, JARK’ATA URAQINAKATA

UKJAMARAKI QUQANAKATA

NAYRÏRI T’AQXTA KUNAYMANA JAKIRINAKATA

380 Kamachi.

I. Aka pachankiri miriri yänakaxa jani chhaqhayaña amtampiwa yäqata jaqha aka pachankiri jakirinakampiwa yäparu lurawipaxa luratarakini.

II. Aka pachankiri jakirinakampi ukaxa aka pacha samanampi chikañchayañatakixa uraqinakaxa kunaymana lurawinakanxa askinjamawa sarawinakarjama, amta- nakarjama, jakirinaka utjataparjama apnaqasiñapa. Phuqhawipxa kamachi taypiwa chikachatani.

381 Kamachi.

I. Uraqina jakirinaka uywanaka ukjamaraki kunaymana ch’uxña ququnakaxa aka pachankiri patrimonio ukjamawa. Estado ukawa waqaychawipa ukatxa askiru tukuyawipxa yäparu utt’ayarakini.

213CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

II. El Estado protegerá todos los recursos genéticos y microorganismos que se encuentren en los ecosistemas del territorio, asícomolosconocimientosasociadosconsu uso y aprovechamiento. Para su protección se establecerá un sistema de registro que salvaguarde su existencia, así como la propiedad intelectualen favordelEstadoode los sujetos sociales locales que la reclamen. Para todosaquellos recursosno registrados, el Estado establecerá los procedimientos para su protección mediante la ley.

Artículo 382. Es facultad y deber del Esta- do la defensa, recuperación, protección y repatriación del material biológico pro- veniente de los recursos naturales, de los conocimientos ancestrales y otros que se originen en el territorio.

Artículo 383. El Estado establecerá medidas de restricciónparcialo total, temporalopermanente, sobre los usos extractivos de los recursos de la biodiversidad. Las medidas estarán orientadas a las necesidades de preservación, conservación, recuperación y restauración de la biodiversidad enriesgodeextinción.Sesancionarápenalmente la tenencia, manejo y tráfico ilegal de especies de la biodiversidad.

II. Estado ukaxa taqpacha aka pachankiri jach’a ukjamaraki jisk’a jakirinakatxa aski lurawipata ukatxa apnaqawipata jark’aqarakini. Jark’aqawipatakixa qillqawi taypiwa utt’ayasirakini ukaxa jakawipa jark’aqarakini ukjamaraki Estado ukatawa yatxatarakini mayitarjama. Jani yänaka tumpthapitanakaxa Estado ukaxa kamachi taypiwa jark’aqawipxa utt’ayarakini.

382 Kamachi. Estado ukaxa aka pachata aski jakiri yänaka misturi yänakwa jark’aqawi, pachparu kutt’niwi, anqa markata aptaniwi nayra yatiwirjama ukanakata phuqhañapa ukatax yaqhanakampi uñstaspa ukanakatsa uka pachparaki.

383 Kamachi. Estado ukaxa kunaymana phuqhata janiukaxachikata,mä juk’apachatakiki jani ukaxa jaya pachataki kunaymana aka pachana jakiri yänaka apsuñanakatxa amta wakiyani. Amtanakaxa aka pachana jakiri yänaka askina jark’aqañataki, waqaychañataki, kutkatayasiñataki janichhaqtañapatakiukjamaru amtaxa wakt’ayatawa. Aka pachana jakiri yänaka jamasata uywawi ukatxa apnaqawixa juchachasitarjamawa juchañchatarakini.

214 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN II COCA

Artículo 384. El Estado protege a la coca originaria y ancestral como patrimonio cultural, recurso natural renovable de la biodiversidad de Bolivia, y como factor de cohesión social; en su estado natural no es estupefaciente. La revalorización, producción, comercialización e industrialización se regirá mediante la ley.

SECCIÓN III ÁREAS PROTEGIDAS

Artículo 385.

I. Las áreas protegidas constituyen un bien común y forman parte del patrimonio natural y cultural del país; cumplen funcionesambientales, culturales, socialesy económicas para el desarrollo sustentable.

II. Donde exista sobreposición de áreas protegidas y territorios indígena originario campesinos, la gestión compartida se realizará con sujeción a las normas y procedimientos propios de las naciones y pueblos indígena originaria campesinos, respetando el objeto de creación de estas áreas.

PAYÏRI T’AQXTA INAL MAMA

384 Kamachi. Estado ukaxa nayratpacha ukatxa sarawinakarjamaxa mir i r jmaxa aka pachana jakirjamaxa aruskipawitaki askitaparjamxa inalmamaruxa jark’aqiwa;ukatxa uñjataparjamaxa janiwa jani kali ch’uxña alikiti. Amthapiwipaxa, yapuchawipaxa, alxawipaxa, aski yäru tukuyawipaxa kamachi taypiwa sarayatani.

KIMSÏRI T’AQXTA JARK’ATA URAQINAKATA

385 Kamachi.

I. Jark’ata uraqina aski markata nayra pachata katuta miriri yänakaxa ukatxa taqinina taqi ukanakawa; ukampirusa aski samana, sarwi, markachiritaki, qullqichasiñataki jani chhaqtayasa nayraru sartañataki ukanaka phuqhi.

II. Kawkhant ixa jark ’ata uraqinakana ukjamaraki indígena originario campesinos uraqipanakana qamantawixa utjaspa ukaxa gestión compartida ukaxa Pueblos indígena originario campesinos ukanakana sarawi thakhinakaparjama yäqasawa jark’ata uraqinakana uñstawipaxa lurasirakini.

215CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SECCIÓN IV RECURSOS FORESTALES

Artículo 386. Los bosques naturales y los suelos forestales son de carácter estratégico para el desarrollo del pueblo boliviano. El Estado reconocerá derechos de aprovechamiento forestal a favor de comunidades y operadores particulares.Asimismopromoverá lasactividades deconservaciónyaprovechamientosustentable, lageneracióndevaloragregadoasusproductos, la rehabilitación y reforestación de áreas degradadas.

Artículo 387.

I. El Estado deberá garantizar la conservación de los bosques naturales en las áreas de vocación forestal, su aprovechamiento sustentable, la conservación y recuperación de la flora, fauna y áreas degradadas.

II. Laleyregularálaprotecciónyaprovechamiento de las especies forestales de relevancia socioeconómica, cultural y ecológica.

Artículo 388. Las comunidades indígena originario campesinas situadas dentro de áreas forestales serán titulares del derecho exclusivo de su aprovechamiento y de su gestión, de acuerdo con la ley.

Artículo 389.

I. Laconversióndeusode tierrasconcobertura boscosa a usos agropecuarios u otros, sólo procederá en los espacios legalmente asignados para ello, de acuerdo con las políticas de planificación y conforme con la ley.

PUSÏRI T’AQXTA QUQANAKATA

386 Kamachi. Quqanakaxa ukjamaraki quqani uraqinakaxa aka Bolivia marka nayraru sartañatakiwa.Estadoukawaayllunakaruukatxa apsurinakaru derechos ukanakxa apsuñataki uñt’arakini. Pachparakiwa jani tuksuwi ukatxa yäparu apnaqawi, qullqi irtawi, wasitata lurawi, q’ara uraqinakana ayruwi ch’amañcharakini.

387 Kamachi.

I. Estado ukaxa jani jaqina ayruta quqanakani uraqinakxa jani tuksusaapsuwi,waqaychawi ukjamatauywanakaukatxach’uxñaachunaka jay saña phuqhaña.

II. kamachi taypiwa jark’aqawipaxa ukatxa apsuwipaxa kunaymana aski ququqnakatxa sarawirjama, qullqichasiwirjama, aka pachankiri jakirinakampi aka pacha samanampi yäpataki chikañchayatarakini.

388 Kamachi.

Indígenas originarias campesinas ayllunakatixa jark’ata uraqinakankchixa jumanakawa phuqhawi amtarjamaxa ukatxa kamachina qhanañchatarjamaxa apsupxaspa.

389 Kamachi.

I. Ch’umiurqimayjt’awixayapuchawinakatakixa kunjamatixa ukataki wakiyataki wakichawi amtarjamaxa ukjamaraki kamchirjamxa ukamaruwa phuqhasirakini.

216 MACHAQA TAYKA KAMACHI

II. La ley determinará las servidumbres ecológicas y la zonificación de los usos internos, conel findegarantizara largoplazo la conservación de los suelos y cuerpos de agua.

III. Toda conversión de suelos en áreas no clasificadas para tales fines constituirá infracción punible y generará la obligación de reparar los daños causados.

CAPÍTULO OCTAVO AMAZONIA

Artículo 390.

I. La cuenca amazónica boliviana constituye un espacio estratégico de especial protección para el desarrollo integral del país por su elevada sensibilidad ambiental, biodiversidad existente, recursos hídricos y por las ecoregiones.

II. La amazonia boliviana comprende la totalidad del departamento de Pando, la provincia Iturralde del departamento de La Paz y las provincias Vaca Díez y Ballivián del departamento del Beni. El desarrollo integral de la amazonia boliviana, como espacio territorial selvático de bosques húmedos tropicales, de acuerdo a sus específicas características de riqueza forestal extractiva y recolectora, se regirá por ley especial en beneficio de la región y del país.

II. Servidumbres ecológicas ukjamaraki zonificación pachpana apnaqawixa jaya pachana jani tukusiñapataki ukatxa uma jalsuwisa ukatakixa kamachi taypiwa qhanañchatani.

III. Taqpacha uraqi jani yapuchañataki t’aqataki uka mayjt’ayawixa juchawa ukjama luririnakaruxa jani wali lurawipatxa tutiyarakispawa.

KIMSAQALLQÜRI JALJTA CH’UMI JAWIRA

390 Kamachi.

I. Bolivia markana ch’uminkiri jach’a jawiraxa aski nayraru sartañataki aski aka pachankiri jakirinakata ukatxa umanakata regiones ukanakana aski samanañchiri ukanakata utt’ayatawa.

II. Bolivia markana ch’uminkiri jach’a jawiraxa taqpachadepartamentodePando,provincia Iturralde La Paz departamento unta ukatxa provincias de Vaca Diez ukjamaraki Bollivian Beni departamento ukatanakatawa utt’ayatawa. Aski ch’umi uraqi nayraru sartayawixa kunaymana ch’uxña quqanaka utjataparjamaxa pachpa markachirinakataki aski ukjamaraki aka markpachataki aski ukjamarjamawa kamachi taypi sarayatani.

217CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Artículo 391.

I. El Estado priorizará el desarrollo integral sustentable de la amazonia boliviana, a través de una administración integral, participativa, compartida y equitativa de la selva amazónica. La administración estará orientada a la generación de empleo y a mejorar los ingresos para sus habitantes, en el marco de la protección y sustentabilidad del medio ambiente.

II. ElEstadofomentaráelaccesoalfinanciamiento para actividades turísticas, ecoturísticas y otras iniciativas de emprendimiento regional.

III. El Estado en coordinación con las autoridades indígena originario campesinas y los habitantes de la amazonia, creará un organismo especial, descentralizado, con sede en la amazonia, para promover actividades propias de la región.

Artículo 392.

I. El Estado implementará políticas especiales en beneficio de las naciones y pueblos indígena originario campesinos de la región paragenerar lascondicionesnecesariaspara la reactivación, incentivo, industrialización, comercialización,protecciónyconservación de los productos extractivos tradicionales.

II. Se reconoce el valor histórico cultural y económico de la siringa y del castaño, símbolos de la amazonia boliviana, cuya tala será penalizada, salvo en los casos de interés público regulados por la ley.

391 Kamachi.

I. Estado ukaxa jani tuksiñampi aski apnaqawi, chikachasiwi, kikipa ukjamawa ch’umi uraqinakatxa nayraru sartayawxa mäki amtarakini. Apnaqawixa irnaqawi utjayañataki ukjamaraki markachirinakana qullqi irtasiwipataki jark’aqasa ukatxa jani aka pacha samana ñanqhachawi uksaruwa uñtayatani

II. Estado ukaxa qullqi mayt’awi k’acha lurawinakataki, aski samanani k’acha lurawinakati ukatxa pachpana aski amtawinaka ch’amañcharakini.

III. Estadoukaxaindígenaoriginariocampesinas ukanap’iqinchiripampichikt’asaxaukjamaraki ukana jakiri markachirinakampixa mä aski qutuchawi sapjtata pachpana irnaqawi utani kunaymana nayraru sartañataki lurawinaka uñstayarakini.

392 Kamachi.

I. Estado ukaxa naciones y pueblos indígena originariocampesinosukana jakirinakatakixa aski jakasipxañapatakixa kunaymana lurawinakana, yänaka aski yänakaru tukuyawinxa, alxasiwina, jark’aqawina, waqaychawina ukatxa nayra lurawinaka ch’amañachañatakixa aski amtawinaka wakiyarakini.

II. Sringa ukatxa castaño ukanakaxa nayra aski sarawi yätapatxa ukjamaraki qullqi irtasiñapatxa uka ch’umi jawiranxa ukama uñt’atawa khuchhurawipasti juchañchatawa inasa taqinitaki amtarjama kamachi taypi chiñchayatachispa.

218 MACHAQA TAYKA KAMACHI

CAPÍTULO NOVENO TIERRA Y TERRITORIO

Artículo 393. El Estado reconoce, protege y garantiza la propiedad individual y comunitaria o colectiva de la tierra, en tanto cumpla una función social o una función económica social, según corresponda.

Artículo 394.

I. La propiedad agraria individual se clasifica en pequeña, mediana y empresarial, en función a la superficie, a la producción y a los criterios de desarrollo. Sus extensiones máximasymínimas,característicasy formas de conversión serán reguladas por la ley. Se garantizan los derechos legalmente adquiridosporpropietariosparticularescuyos prediosseencuentrenubicadosal interiorde territorios indígena originario campesinos.

II. La pequeña propiedad es indivisible, constituyepatrimonio familiar inembargable, y no está sujeta al pago de impuestos a la propiedadagraria.La indivisibilidadnoafecta el derecho a la sucesión hereditaria en las condiciones establecidas por ley.

LLATUNKÏRI JALJTA URAQI UKJAMARAKI URAQINA

QAMIRI

393 Kamachi. Sapa jaqina uraqipa jani ukaxa comunitariouraqiukjamarakiqutu jaqinauraqipa markachiritaki, qullqi irtasiñataki askïchi ukaxa Estado ukaxa uñt’araki, jark’aqaraki ukatxa jay saraki.

394 Kamachi.

I. Propiedad agraria individual ukaxa kimsaruwa jaljt i tantiyu, ukjamaraki qu l lq ichas iñatak i ukaxa urak i t jam lurañataki ukatxa nayraru sartañataki ukjama t’aqxatawa. Walja ukatxa juk’a uraqinakaxa ukampirusa kutkatayañanaxa kamachi taypiwa chikañchayatani. Uraqi qhanata alasirinakaruxa indígena originario campesina taypina jay satawa.

II. Jisk’auraqinakaxa janiwat’aqanuqatakaspati janirakiwa alxkatatakaspati wila masina askina katura uraqiwa ukatxa janiwa qullqixa irtatakaspati. Jisk’aru t’aqanuqawixa janiwa derecho de sucesión hereditaria ukaru kamachkisa kamachina qhanañchataniwa.

219CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. El Estado reconoce, protege y garantiza la propiedad comunitaria o colectiva, que comprende el territorio indígena originario campesino, las comunidades interculturales originariasydelascomunidadescampesinas. Lapropiedadcolectivasedeclara indivisible, imprescriptible, inembargable, inalienable e irreversible y no está sujeta al pago de impuestos a la propiedad agraria. Las comunidades podrán ser tituladas reconociendo la complementariedad entre derechoscolectivoseindividualesrespetando la unidad territorial con identidad.

Artículo 395.

I. Las tierras fiscales serán dotadas a indígena originario campesinos, comunidades interculturales originarias, afrobolivianos y comunidades campesinas que no las posean o las posean insuficientemente, de acuerdo con una política estatal que atienda a las realidades ecológicas y geográficas, así como a las necesidades poblacionales, sociales, culturales y económicas. La dotación se realizará de acuerdo con las políticas de desarrollo rural sustentable y la titularidad de las mujeres al acceso, distribución y redistribución de la tierra, sin discriminación por estado civil o unión conyugal.

II. Se prohíben las dobles dotaciones y la compraventa, permuta y donación de tierras entregadas en dotación.

III. Estado ukaxa propiedad comunitaria jani ukaxa qutuchatasa ukanakxa uñt’iwa, jark’aqiwa ukjamaraki jay sarakiwa ukaxa indígenaoriginariocampesina,comunidades interculturales originarios ukjamaraki comunidades campesinas ukanakata utt’yatawa.Qutuuraqixa janiwajaljatakaspati, imprescriptible, inembargable, janiwa ina ukjamaki churatakaspati, irreversible ukjamarakiwa ukatxa propiedad agraria ukaruxa janiwa chaniñchatakaspati. Comunidades ukanakaxa phuqhasiwi qutu derecho uñt’atarjama ukjamaraki sapata mayachata marka yäqasawa sutinchataspa.

395 Kamachi.

I. Fiscales uraqinakaxa indígena originaria campesina, comunidades interculturales originarias, afrobolivianas ukanakaruwa luqtataniukanaxa janiwauraqinipxañapakiti, jisk’auraqininakaukjamapxañapawaukatxa Estado ukana amtaparjamaxa jani wali uraqini markachirinakana mayitaparjama, qullqi irtasiwirjama, sarwinakarjamawa phuqhasirakini. Uraqi luqtawixa nayraru sartawi amtarjamawa chacha warmiru jani jisk’achasa t’aqanuqawinxa phuqhasirakini.

II. Janiwa pä kuti uraqixa churatakaspati ukatxa churata uraqixa janiwa alxatakaspati janirakiwa yaqhampi turkatakaspati.

220 MACHAQA TAYKA KAMACHI

III. Taqina aski amtaparu mayja amtaxa ukarjamaxarenta fundiariakatuqawixaukaxa uraqita jani wali sataxa janisatawa.

396 Kamachi.

I. Estadoukawauraqialxañaqhatxajanimayniki waljauraqi katuntasiñapatakixakunjamatixa kamachinaqhanañchatakiukatxa jisk’auraqi t’aqanuqawixa chikañchayarakini.

II. Anqata chacha warmi mantanirinakaxa janiwa kunakipansa Estado ukatxa uraqi katuqapkaspati.

397 Kamachi.

I. Uraqiniñatakiukjamarakiwaqaychañatakixa wali askiwa agraria uraqinxa irnaqañaxa. Uraqinakaxaaskiphuqhawijaqitakijaniukatxa jaqina qullqichasiwi derecho jark’aqañataki aka pachankirjamaru phuqhañapawa.

II. Aski phuqhawi jaqitakixa saña muniwa uraqi askinjama apnaqaña ukaxa pueblos y comunidadesindígenaoriginariocampesinos kunjamatixa jisk’a uraqina lurasipki uka taypiwa nayararu jakawina sartañataki. Aski phuqhawi jaqitakixa comunidades taypiwa phuqhasirakini.

III. Por ser contraria al interés colectivo, está prohibida la obtención de renta fundiaria generada por el uso especulativo de la tierra.

Artículo 396.

I. El Estado regulará el mercado de tierras, evitando la acumulación en superficies mayores a las reconocidas por la ley, así como su división en superficies menores a la establecida para la pequeña propiedad.

II. Las extranjeras y los extranjeros bajo ningún título podrán adquirir tierras del Estado.

Artículo 397.

I. El trabajo es la fuente fundamental para la adquisición y conservación de la propiedad agraria. Las propiedades deberán cumplir con la función social o con la función económica social para salvaguardar su derecho, de acuerdo a la naturaleza de la propiedad.

II. La función social se entenderá como el aprovechamientosustentablede la tierrapor parte de pueblos y comunidades indígena originario campesinos, así como el que se realiza en pequeñas propiedades, y constituye la fuente de subsistencia y de bienestar y desarrollo sociocultural de sus titulares. En el cumplimiento de la función social se reconocen las normas propias de las comunidades.

221CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

III. Askiqullqichasiwijaqitakixaukaxakunaymana achunakana ukatxa lurawinaka jani uraqi ñanqhachasa taqinitaki aski amtarjama luraña saña muniwa. Qullqichasiwi uraqixa kamachirjamawa aski irnaqawixa ukatxa yapuchawixa uñjatarakini.

398Kamachi.Latifundioukjamarakipä titulación ukani contrarios al interés colectivo ukjamaraki desarrollo del país, sarawiruxa janiwa jay satakaspati. Latifundiouksata improductivauraqi sataruwa amuyasi; kawkiri uraqiti jani función económica social ukampi phuqchi; uraqi taypita mä sistema de servidumbre, semiesclavitud janukaxa esclavitud kunaymana irnaqawina jilpacha superficie maxima zonificada sata kamachirjama uñt’atanxa wakt’ayi. Superficie maximaukaxaphisqawaranqhahectáreassatxa jilakipkaspati.

399 Kamachi.

I. Machaqa qurpasinakaxa propiedad agraria zonificada ukanaxa aka tayka kamachi utt’asitaruwa phuqhasini. Akjamarjamaxa nayrakamachinaqhanañchatarjamaxajaniwa kutt’atakaspati uka kamachirjama katuta uraqinakaxa kamchirjamaxa yäqataukatxa uñt’atarakiwa.

II. Jilt’a uraqinakaxa aski qullaichawi jaqitakixa phuqhirixa aparataniwa. Pä kuti churata uraqixaConsejoNacionaldeReformaAgraria ukana sutinchataxa nayriri kamachirjamawa phuqhasini. Pä kuti churata uraqixa janiwa kimsïri katurinakaruxa phuqhawixa wakiskiti.

III. Lafuncióneconómicasocialdebeentenderse como el empleo sustentable de la tierra en el desarrollo de actividades productivas, conforme a su capacidad de uso mayor, en beneficiode lasociedad,del interéscolectivo ydesupropietario.Lapropiedadempresarial está sujeta a revisión de acuerdo con la ley, para verificar el cumplimiento de la función económica y social.

Artículo 398. Se prohíbe el latifundio y la doble titulación por ser contrarios al interés colectivo y al desarrollo del país. Se entiende por latifundio la tenencia improductiva de la tierra; la tierra que no cumpla la función económica social; la explotación de la tierra que aplica un sistema de servidumbre, semiesclavitud o esclavitud en la relación laboral o la propiedad que sobrepasa la superficie máxima zonificada establecida en la ley. En ningún caso la superficie máxima podrá exceder las cinco mil hectáreas.

Artículo 399.

I. Los nuevos límites de la propiedad agraria zonificada se aplicarán a predios que se hayan adquirido con posterioridad a la vigencia de esta Constitución. A los efectos de la irretroactividad de la Ley, se reconocen y respetan los derechos de posesión y propiedad agraria de acuerdo a Ley.

II. Las superficies excedentes que cumplan la Función Económico Social serán expro- piadas.. La doble titulación prevista en el artículo anterior se refiere a las dobles dotaciones tramitadas ante el ex - Consejo Nacional de Reforma Agraria, CNRA. La prohibición de la doble dotación no se aplica a derechos de terceros legalmente adquiridos.

222 MACHAQA TAYKA KAMACHI

400 Kamachi. Jani aski yäparu taqinitakjamaxa uraqi jisk’aru t’aqanuqawixa kamchina uñt’ataki uraqi uñxatasawa janiwa satani. Estado ukaxa kamachirjamwa jani t’aqanuqañataki wakiyarakini.

401 Kamachi.

I. Uraqina jani aski jaqinataki uktaxa qullqi irtasiwinsa phuqkaspa ukjaxa uka uraqixa parataspawa taqi markachirinakana amparanakapankxaspawa.

II. Uraqi aparawixa aski mayiwirjamawa ukatxa apnaqawirjama aski qullqi churasawa thakhinchatarakini.

402 Kamachi. Estados ukaxa aknïr i phuqhawinakaniwa:

1. Uraqina markachirinakaru utnuqawi yäparu t’aqanuqawiamtaukjamarakiaskiuraqiyäparu apnaqawiukjamarakiakaapachankiriyänaka ukampirusamachaqatautnuqayatanakaruxa yatiqawi, qullasawi, manq’aña ukatxa lurawi ukanakaOrdenamientoTerritorialdelEstado taypina aka pacha samana kuna ukanaka ch’amañchaña.

2. Warminakataki aski amtanaka uraqi katuwina ukjamaraki uraqiru churawita ukanakana kunaymana jisk’achawinakawa chhaqayaña.

Artículo 400. Por afectar a su aprovechamiento sustentableyporsercontrarioal interéscolectivo, se prohíbe la división de las propiedades en superficies menores a la superficie máxima de la pequeña propiedad reconocida por la ley que, para su establecimiento, tendrá en cuenta las características de las zonas geográficas. El Estado establecerá mecanismos legales para evitar el fraccionamiento de la pequeña propiedad.

Artículo 401.

I. El incumplimiento de la función económica social o la tenencia latifundista de la tierra, serán causales de reversión y la tierra pasará a dominio y propiedad del pueblo boliviano.

II. La expropiación de la tierra procederá por causa de necesidad y utilidad pública, y previo pago de una indemnización justa.

Artículo 402. El Estado tiene la obligación de:

1. Fomentar planes de asentamientos humanos para alcanzar una racional distribución demográfica y un mejor aprovechamiento de la tierra y los recursos naturales, otorgando a los nuevos asentados facilidades de acceso a la educación, salud, seguridad alimentaría y producción, en el marco del Ordenamiento Territorial del Estado y la conservación del medio ambiente.

2. Promover políticas dirigidas a eliminar todas las formasdediscriminacióncontra las mujeres en el acceso, tenencia y herencia de la tierra.

223CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

403 Kamachi.

I . Indígena originario campesino taqi uraqinakapaxa uñt ’a tawa ukaruxa chikañchasiwa aski irnaqawi ukatxa aka pachankiri yänaka askiru kamachirjama tukuyawi; uraqipanakana aski yänaka jani miriri apsuwita yatiyaña ukjamaraki chikanchasiwi; qamawi sarawinakaparjama apnaqawina ukatxa nayraru sartawina ukjamaraki aka pachankirinakampi aski jakawi. Indígena originarios campesinos uraqinakaxa ayllunakata utt’ayataspawa.

II. Indígenaoriginariocampesinouraqinakanxa lurawi,aski lurañanakaukjamarakiakapacha yänaka waqaychawi ukatxa markachirinaka waljaptañapataki sarawinakampi chika ukanakawa. Kamachi taypiwa derechos ukanakaxa uñt’atani.

404Kamachi.ServicioBolivianoReformaAgraria ukatxa Bolivia marka apnaqiriwa p’iqinchirixa ukaxa wakichaña, phuqhaña ukatxa yäparu reforma agraria thakhinchi ukjamaraki Bolivia uraqpachana uta yatiyiriniwa.

Artículo 403.

I. Se reconoce la integralidad del territorio indígena originario campesino, que incluye el derecho a la tierra, al uso y aprovechamiento exclusivo de los recursos naturales renovables en las condiciones determinadas por la ley; a la consulta previa e informada y a la participación en los beneficios por la explotación de los recursos naturales no renovables que se encuentran en sus territorios; la facultad de aplicar sus normas propias, administrados por sus estructuras de representación y la definición de su desarrollo de acuerdo a sus criteriosculturalesyprincipiosdeconvivencia armónica con la naturaleza. Los territorios indígenaoriginariocampesinospodránestar compuestos por comunidades.

II. El territorio indígena originario campesino comprende áreas de producción, áreas de aprovechamiento y conservación de los recursos naturales y espacios de reproducción social, espiritual y cultural. La ley establecerá el procedimiento para el reconocimiento de estos derechos.

Artículo 404. El Servicio Boliviano de Reforma Agraria, cuya máxima autoridad es el Presidente del Estado, es la entidad responsable de planificar, ejecutar y consolidar el proceso de reforma agraria y tiene jurisdicción en todo el territorio del país.

224 MACHAQA TAYKA KAMACHI

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI PATA TUQINA ASKI QAMAWI

405Kamachi.Desarrolloruralintegralsustentable ukaxa Estado ukana qullqi amta taypinkiwa ukatxa kunaymana aski lurawinakaruwa comunitarios satanakaru pata uraqinkirinakaru lurawinakaukataxamanq’añanakalaqanchayani akjamata:

1. J a c h ’ a ñ c h a w i y a p u c h a w i n a , uywachawina, amparampi luwina, jichha pacha uñstawimpi lurawi ukjamaraki k’acha yänaka uñjawina.

2. Yapuchawina ukjamaraki jach’a uraqina yapuchawinaka chikachawi ukjamaraki phuqhachawi.

3. Yänakapatauraqinayapuchataqullqimpi aski turkawiru yaqhanakampi phuqawi.

4. Indígenas Originario Campesinos ukanakana ayllunakapa jakawipa yaqaña.

5. Qutu yapuchawina ukatxa wila masina yapuchawinaukjamarakiqullqichasiwina ch’amañchaña.

TÍTULO III DESARROLLO RURAL INTEGRAL

SUSTENTABLE

Artículo 405. El desarrollo rural integral sustentable es parte fundamental de las polít icas económicas del Estado, que priorizará sus acciones para el fomento de todos los emprendimientos económicos comunitarios y del conjunto de los actores rurales, con énfasis en la seguridad y en la soberanía alimentaria, a través de:

1. El incremento sostenido y sustentable de la productividad agrícola, pecuaria, manufacturera, agroindustrial y turística, así como su capacidad de competencia comercial.

2. La articulación y complementariedad interna de las estructuras de producción agropecuarias y agroindustriales.

3. El logro de mejores condiciones de intercambio económico del sector productivo rural en relación con el resto de la economía boliviana.

4. La significación y el respeto de las comu- nidades indígena originario campesinas en todas las dimensiones de su vida.

5. El fortalecimiento de la economía de los pequeños productores agropecuarios y de la economía familiar y comunitaria.

225CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

406 Kamachi.

I. Estado ukaxa desarrollo rural sustentable amtanakarjama, wakichawinakarjama, amtanakarjama ukatxa yapuchawi, maparampi lurawina,quqauywawina,k’acha yänaka uñjañana ukanaka lurañanakana jach’añchaña ukampirusa aka pachankiri yänaka aski luraña, aski yäparu tukuyaña ukjamraki alaxaña.

II. Estado ukaxa pata uraqina qullqichasiña qu tunaka ru ukanaxa amparamp i yänaka lurir inakaru, qutuchatanaka yapuchirinakaru ukjamaraki amparampi luratanakaru ukatxa j isk ’a ukatxa jach’a mayachata yapuchir inakaru qullqichasiñana markaru saranakaparjama yanapasitapata jach’añcharakini ukjamaraki ch’amañcharakini.

407 Kamachi. Desarrollo rural integral del Estado ukana entidades territoriales autónomas y descentralizadas amtawinakapawa:

1. Soberanía ukatxa manq’añanaka aka uraqina yapuchatanaka yapuchawi jay saña.

2. Uraq isana achu puquwinakata jark’aqaña.

3. Achuyapuchatanakaukjamarakialxawixa aka pachan askiparjama jach’añchaña.

4. Yapuchawinaka ukjamaraki jach’a uraqina yapuchawinaka aka pachana ñanqhachawinakata jark’aqaña.Kamachi taypiwa seguro agario wakichatarakini.

Artículo 406.

I. ElEstadogarantizaráeldesarrolloruralintegral sustentable por medio de políticas, planes, programasyproyectos integralesde fomento a la producción agropecuaria, artesanal, forestalyal turismo,conelobjetivodeobtener el mejor aprovechamiento, transformación, industrialización y comercialización de los recursos naturales renovables.

II. El Estado promoverá y fortalecerá las organizaciones económicas productivas rurales, entre ellas a los artesanos, las cooperativas,lasasociacionesdeproductores agropecuariosymanufactureros,y lasmicro, pequeñasymedianasempresascomunitarias agropecuarias,quecontribuyanaldesarrollo económico social del país, de acuerdo a su identidad cultural y productiva.

Artículo 407. Son objetivos de la política de desarrollo rural integral del Estado, en coordinación con las entidades territoriales autónomas y descentralizadas:

1. Garantizar la soberanía y seguridad alimentaria, priorizando la producción y el consumo de alimentos de origen agropecuario producidos en el territorio boliviano.

2. Establecer mecanismos de protección a la producción agropecuaria boliviana.

3. Promoverlaproducciónycomercialización de productos agro ecológicos.

4. Proteger la producción agropecuaria y agroindustrial ante desastres naturales e inclemencias climáticas, geológicas y siniestros. La ley preverá la creación del seguro agrario.

226 MACHAQA TAYKA KAMACHI

5. Kunaymata aski yapuchawi yatiqaña ukatxa aka pacha jani ñanqhachasa nayraru sartayaña ukjamaraki churaña.

6. Aski amtawinaka uraqi aka pachana jakirinakampichikayasaukatxaaskinjama uñjasa ukjmaraki jani wali uraqinaka askiru tukuyasa utt’ayaña.

7. Q h i c h ’ a n a k a y a p u c h a ñ a t a k i jach’anchayaña.

8. Kunaymana yapuchawinaka aski jichha uñtata yänakampi yäparu tukuyaña ukjamaraki uñaqawi jaysaña.

9. Kunaymana jatha uta imañanaka ukatxa yatxatawinaka uñstawi utt’ayaña.

10. Kunaymana yapuchirinakaru jani aski uraqininakaru yanapawi ukjamaraki jach’añchawi amta utt’ayaña.

11. Jakiri yänaka ukjaramaki jathanaka markaru mantaniwipa ukatxa mistuwipa uñjaña.

12. Wakichawinaka achunaka usunakata ukatxa inocuidad alimentaría amtanaka utt’ayaña.

13. Luraña utanaka luraña ukjamaraki yanaka aski yänakaru tukuyaña ukatxa yapuchawina aski yänaka mayita churaña.

408 Kamachi. Estado ukaxa jisk’a ukatxa tantiyu luririrnakaruxa yapuchatanakapatxa ukaxa uywachatanakapatxa yaqhanakampi chikayañatakixa qullqi irtawinxa nayraru sartañataki yanapaniwa.

5. Implementar y desarrollar la educación técnica productiva y ecológica en todos sus niveles y modalidades.

6. Establecerpolíticasyproyectosdemanera sustentable,procurando laconservación y recuperación de suelos.

7. Promover sistemas de riego, con el fin de garantizar la producción agropecuaria.

8. Garantizar la asistencia técnica y establecer mecanismos de innovación y transferencia tecnológica en toda la cadena productiva agropecuaria.

9. Establecer la creación del banco de semillas y centros de investigación genética.

10. Establecer políticas de fomento y apoyo asectoresproductivosagropecuarioscon debilidad estructural natural.

11. Controlar la salida y entrada al país de recursos biológicos y genéticos.

12. Establecer políticas y programas para garantizar la sanidad agropecuaria y la inocuidad alimentaria.

13. Proveer infraestructura productiva, manufactura e industrial y servicios básicos para el sector agropecuario.

Artículo 408. El Estado determinará estímulos en beneficio de los pequeños y medianos productores con el objetivo de compensar las desventajas del intercambio inequitativo entre los productos agrícolas y pecuarios con el resto de la economía.

227CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

409Kamachi.Lurawixa,apantaniwixa,alxawixa transgenéticos ukanakxa kamachi taypiwa chikachatani.

PHISQÏRI T’AQA KAMACHI UÑAQAWI UKJAMARAKI

TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI

410 Kamachi.

I. Taqimarkachirinakawa,naturalesukjamaraki jurídicas, órganos públicos, funciones publicase institucionesukanakaxaaka tayka kamachiru phuqhapxañapawa.

II. Tayka kamachiwa taqi kamachinakatxa markachir phuqhapxañapatakixa jilïrixa. Constitucionalidad ukatxa tratados y convenios internaciones jaqiru arxatawinxa ukjamarakiderechocomunitarioakakamachi taypinauñt’atarakiwaukanakatautt’ayatawa. Kamachinaka phuqhawixa kunaymana uraqinakana phuqhañanakarjamawa phuqhatani akjamata:

1. Tayka kamachi.

2. Anqa markanakampi amtawi.

3. Tayka kamachi, estatutos autonómicos, cartas orgánicas ukjamaraki legislación departamental, municipal e indígena.

Artículo 409. La producción, importación y comercialización de transgénicos será regulada por Ley.

QUINTA PARTE JERARQUÍA NORMATIVA Y

REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN

TÍTULO ÚNICO PRIMACÍA Y REFORMA DE LA

CONSTITUCIÓN

Artículo 410.

I. Todas las personas, naturales y jurídicas, así como los órganos públicos, funciones públicas e instituciones, se encuentran sometidos a la presente Constitución.

II. La Constitución es la norma suprema del ordenamiento jurídico boliviano y goza de primacía frente a cualquier otra disposición normativa. El bloque de constitucionalidad está integrado por los Tratados y Convenios internacionales en materia de Derechos Humanos y las normas de Derecho Comunitario, ratificados por el país. La aplicación de las normas jurídicas se regirá por la siguiente jerarquía, de acuerdo a las competencias de las entidades territoriales:

1. Constitución Política del Estado.

2. Los tratados internacionales

3. Las leyes nacionales, los estatutos autonómicos, las cartas orgánicas y el resto de legislación departamental, municipal e indígena

228 MACHAQA TAYKA KAMACHI

4. Kunaymana sullka kamachinaka p’iqinchirinakata utt’ayata.

411 Kamachi.

I. Tayka kamachina turkawixa kunjamatixa derechos,deberesygarantíasukanakaxajani ukaxa taqita jilïri kamachixaukaxaAsamblea Constituyente originario plenipotenciaria taypiwa markachirinakaru jiskt’awi utt’ayata. Jist’awi jawsawitakixa pä tunka por ciento chhijllirinakatwa;ukatxaAsambleaLegislativa Plurinacionalwaljaukankirinakata; janiukaxa aka marka p’iqinchirta phuqhatarakini. Asamblea Constituyente ukaxa pä tercios ukankirinakata taypiwa tayka kamachi jay sawipaxa chikachatani. Mayjt’ayata tayka kamachixa jiskt’awi taypiwa taqinina phuqhatarakini.

II. Tayka kamachi mayjt’ayawixa markachiri amtarjamawapätunkaporcientochhijllirinaka janiukaxaAsambleaLegislativaPlurinacional ukata mayjt’ayañataki jay sata kamachi dos tercios taqpacha Asamblea Legislativa Plurinacionalukankirinakaqalltataspa.Tayka kamachi mayjt’awixa jiskt’aiw taypiwa jay sawixa wakisirakini.

4. Los decretos, reglamentos y demás resoluciones emanadas de los órganos ejecutivos correspondientes.

Artículo 411.

I. La reforma total de la Constitución, o aquella que afecte a sus bases fundamentales, a los derechos,deberesygarantías,oa laprimacía y reforma de la Constitución, tendrá lugar a través de una Asamblea Constituyente originaria plenipotenciaria, activada por voluntad popular mediante referendo. La convocatoria del referendo se realizará por iniciativa ciudadana, con la firma de al menos el veinte por ciento del electorado; por mayoría absoluta de los miembros de la Asamblea Legislativa Plurinacional; o por la Presidenta o el Presidente del Estado. La Asamblea Constituyente se autorregulará a todos los efectos, debiendo aprobar el texto constitucional por dos tercios del total de sus miembros presentes. La vigencia de la reforma necesitará referendo constitucional aprobatorio.

II. La reforma parcial de la Constitución podrá iniciarse por iniciativa popular, con la firma de al menos el veinte por ciento del electorado; o por la Asamblea Legislativa Plurinacional, mediante ley de reforma constitucional aprobada por dos tercios del total de los miembros presentes de la Asamblea Legislativa Plurinacional. Cualquier reforma parcial necesitará referendo constitucional aprobatorio.

229CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

SARTA PHUQAWINAKA

Nayrïri.

I. Suxta tunka urunaka machaqa tayka kamachi utt’asiwipata Congreso de la Repúblicaukankirinakaxamachaqachhijllawi AsambleaLegislativaPlurinacional, Jiliri irpiri ukjamaraki sullka irpiritaki machaqa amta wakiyarakini;chhijllawixasuxtauru jalluqallta phaxsi saraqataruwapäwaranqha llatunkani marana phuqasirakini.

II. Nayrïri phuqawirjamaxa machaka tayka kamachiru sarxaruwirjamawa kunaymana lurawinakaxa phuqasirakini.

III. Departamentales ukjamaraki municipales ukanakanxa pusi uru qasiwi phaxsi saraqata pä waranqha tunkani maranwa chhijllasini

IV. Alcaldes,ConcejalesMunicipalesukjamaraki Prefectos departamento tuqinakatxa irptawinakapaxajittawinwairnaqawinakapaxa uñjasini kunapachati machaqa irpirinaka mantañapkama.

Payïri. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa pataka kimsa tunaka urunakawa utnuqawipatxa niyapuni jakhuyatäni, Organo ElectoralPlurinacional kamachi,OrganoJudicial kamachi, Tribunal Constitucional Plurinacional ukjamaraki sapata apnaqasiwi ukjamaraki t’aqatattawi kamachinakaxa jay sasirakini.

DISPOSICIONES TRANSITORIAS

Primera.

I. El Congreso de la República en el plazo de 60díasdesde lapromulgaciónde lapresente Constitución, sancionará un nuevo régimen electoral para la elección de la Asamblea Legislativa Plurinacional, Presidente y Vicepresidente de la República; la elección tendrá lugar el día 6 de diciembre de 2009.

II. Los mandatos anteriores a la vigencia de esta Constitución serán tomados en cuenta a los efectos del cómputo de los nuevos periodos de funciones.

III. Las e lecc i ones de au to r i dades departamentalesymunicipalesse realizarán el 4 de abril de 2010.

IV. Excepcionalmenteseprorrogaelmandatode Alcaldes,ConcejalesMunicipalesyPrefectos de Departamento hasta la posesión de las nuevas autoridades electas de conformidad con el párrafo anterior.

Segunda.LaAsambleaLegislativaPlurinacional sancionará,enelplazomáximodecientoochenta días a partir de su instalación, la Ley del Órgano Electoral Plurinacional, la Ley del Régimen Electoral, la Ley del Órgano Judicial, la Ley del Tribunal Constitucional Plurinacional y la Ley Marco de Autonomías y Descentralización.

230 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Kimsïri.

I. kawkiri departamentos ukanakasa sapa apnaqawitaki referéndum sata pä uru willka kuti phaxsita pä waranqha suxtani mara chhijllapta, sapa apnaqawiruwa chiqaki saratani machaqa tayka kamachiru phuqasa.

II. kawkiri departamentos ukanakasa sapa apnaqawitaki referéndum sata pä uru willka kuti phaxsita pä waranqha suxtani mara chhijllapta, machaqa kamachirjamawa kamachinakapaxa phuqatarakini.

Pusïri . Payïr i t ’aqana qhanañchatäki ukjamarjamaxa p’iqiñchirinakaxa chhijllawi uñaqirinakatakixa kunjamatixa pachaxa wakiyatakiOrganoElectoralPlurinacional taypixa ukjamarjamaxa phuqasirakini.

Phisqïri. Nayrïri Asamblea Legislativa Plurinacional utt’yata taypinwa kunaymana wakiskiri kamachinakaxa nayraru sartañataki jay sasirakini.

Suxtïri. Mä mara machaqa tayka kamachimpi sarxarutaruwa taripirinakana qullqi payllawi thakhinchaxa uñakipataspa.

Paqallqüri. 293 kamachi phuqhawixa aka tayka kamachinxa pata uraqinakanxa indígena ukana uraqinakapaxa tierras comunitarias de origen ukjamaru uñt’ataxarakiwa. Mä mara chhijllata OrganoEjecutivoukjamarakiLegislativo taypiwa tierra comunitaria ukaxa mä thakhincha taypiwa Territorio IndígenaOriginarioCampesinosutimpi aka tayka kamachirjamaxa katuyatarakini.

Tercera.

I. Los departamentos que optaron por las autonomíasdepartamentalesenel referendo del2dejuliode2006,accederándirectamente al régimen de autonomías departamentales, de acuerdo con la Constitución.

II. Los departamentos que optaron por la autonomía departamental en el referéndum del 2 de julio de 2006, deberán adecuar sus estatutos a esta Constitución y sujetarlos a control de constitucionalidad.

Cuarta. La elección de las autoridades de los órganos comprendidos en la disposición segunda, se realizarán de conformidad al calendario electoral establecido por el Órgano Electoral Plurinacional.

Quinta. Durante el primer mandato de la AsambleaLegislativaPlurinacionalseaprobarán las leyes necesarias para el desarrollo de las disposiciones constitucionales.

Sexta. En el plazo máximo de un año después de que entre en vigencia la Ley del Órgano Judicial, y de acuerdo con ésta, se procederá a la revisión del escalafón judicial.

Séptima.Aefectosde laaplicacióndelparágrafo Idelartículo293deestaConstitución,el territorio indígena tendrá como base de su delimitación a las Tierras Comunitarias de Origen. En el plazo de un año desde la elección del Órgano Ejecutivo y Legislativo, la categoría de Tierra Comunitaria de Origen se sujetará a un trámite administrativodeconversiónaTerritorio Indígena Originario Campesino, en el marco establecido en esta Constitución.

231CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

Kimsaqallqüri.

I. Mä mara Organo Ejecutivo ukjamaraki Organo Legislativo chhijllawipata aka pachankiri yanakata, qhantayiri, uñch’ukiña yatiyirinaka ukjamaraki markachirina aski yänakapa taqi ukanakaxa machaqa uñakipawir jamawa uñtayatarakispa. Makiptawixa machaqa amtawirjamaxa makiptayasaxa janiwa kunakipansa mayiwinakapaxa aparatakaspati.

II. Pachpapachanwamayisiwixaqhuyanakatxa ukjamaraki jani qhuyanakatxa, junt’u uma jalsuwi, jayu jalsuwi, azufre ukanaka ukatxa yaqhanakampi mayitaru aka uraqi pachana jani kunaru tukuyatarakini.

III. Qullqichasiri aka markata ukjamaraki anqa markata Qhuyanakata jay satanakaxa janira machaqa tayka kamachi sarxaruyatakana ukanakaxa j ichha machaqa tayka kamachirjamawa amtawirjamawa qhuya irnaqañatakixa phuqapxañapa.

IV. Es tado ukaxa qu tucha ta qhuya irnaqirinakaruxa aski irnaqapxatanakapata yaqiwa ukjamaraki uñt’iwa.

V. Aski naktayiri qhuyanakaxa nayra tayka kamachirjama wakiyataki uknakaxa machaqa kamachirjamaxa Estado ukaruwa kutkatxarakini.

Octava.

I. En el plazo de un año desde la elección del Órgano Ejecutivo y del Órgano Legislativo, las concesiones sobre recursos naturales, electricidad, telecomunicaciones y servicios básicos deberán adecuarse al nuevo ordenamiento jurídico. La migración de las concesiones a un nuevo régimen jurídico en ningún caso supondrá desconocimiento de derechos adquiridos..

II. En el mismo plazo, se dejarán sin efecto las concesionesminerasdemineralesmetálicos y no metálicos, evaporíticos, salares, azufrerasyotros,concedidasen las reservas fiscales del territorio boliviano .

III. Las concesiones mineras otorgadas a las empresas nacionales y extranjeras con anterioridada lapromulgaciónde lapresente Constitución, en el plazo de un año, deberán adecuarse a ésta, a través de los contratos mineros.

IV.ElEstadoreconoceyrespeta losderechospre- constituidos de las sociedades cooperativas mineras, por su carácter productivo social.

V. Las concesiones de minerales radioactivos otorgadasconanterioridadalapromulgación de la Constitución quedan resueltas, y se revierten a favor del Estado.

232 MACHAQA TAYKA KAMACHI

Novena.Los tratados internacionalesanteriores a la Constitución y que no la contradigan se mantendrán en el ordenamiento jurídico interno, con rango de ley. En el plazo de cuatro años desde la elección del nuevo Órgano Ejecutivo, éste denunciará y, en su caso, renegociará los tratados internacionales que sean contrarios a la Constitución.

Décima. El requisito de hablar al menos dos idiomasoficialesparaeldesempeñodefunciones públicas determinado en el Artículo 234. 7 será de aplicación progresiva de acuerdo a Ley.

DISPOSICIÓN ABROGATORIA

Disposición abrogatoria. Queda abrogada la Constitución Política del Estado de 1967 y sus reformas posteriores.

DISPOSICIÓN FINAL

Esta Constitución, aprobada en referendo por el pueblo boliviano entrará en vigencia el día de su publicación en la Gaceta Oficial.

Remítase al Poder Ejecutivo, para fines constitucionales.

Por tanto, lapromulgoparaquese tengaycumpla comoLey fundamentaldelnuevoEstadoUnitario Social de Derecho Plurinacional Comunitario, descentralizado y con autonomías.

Ciudad de El Alto de La Paz, a los siete días del mes de febrero de dos mil nueve años.

FDO. Evo Morales Ayma, Presidente Constitucional de la República.

Llatunkïri.Anqamarkampinayrïri amtatanakaxa machaqa tayka kamachirjamaxa janiwa kunsa sapxañapakiti amtanaka kamachi taypi utnuqawinxa. Pusi mara machaqa Organo Ejecutivo taypiwaanqamarkampiamtawinakaxa wasitata sarxarusa yatiyatarakini.

Tunkïri. Askinjamawa pä aruta arsusiwixa kunaymana irnaqawinakana arsutani 234. Kamachirjama juk’ata juk’ata phuqayatani.

SARTA T’UNJAWI

Wakt’ayataru jani jay sata. Waranqha llatunka pataka suxta tunka paqallquni mara ukjamaraki nayrïr i kamachinaka wakt’ayata tayka kamachjamaxa janiwa jaysatakiti.

SARTA TUKUYAWI

Aka machaqa Tayka kamachi, Referendo ukana Bolivia markachirina jay sataruxa Gaseta Oficial taypi yatiyataki uka pachatwa phuqasirakini.

Poder Ejecutivo tuqiru chikañchasina, kamachi amtampi.

Ukjamakipanxa, mä machaqa Estado Plurinacional tuqi markachirinakampi kamachi thakhiru phuqasa sapa apnaqawimpiru jay satawa.

Ciudad de El Alto, La Paz paqallqu uru anata phaxsi pä waranqha llatunkani mara saraqata.

Irpiri jilata Evo MoralesAymarepublica markasa p’iqiñchirixa rixintawayiwa.

233CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

NAYRÏRI T’AQA

ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA ............5

YÄQAÑANAKA, PHUQHAÑANAKA UKJAMRAKI GARANTÍAS ............................5

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI

ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA ............5

NAYRÏRI JALJA

ESTADO UKANA THAKHINCHAPA ..............5

PAYÏRI JALJA

ESTADO UKANA NAYRIRI AMTANAKA, ASKINAKA UKJAMARAKI PHUQHAÑANAKA..........................................7

KIMSÏRI JALJA

MARKA APNAQAÑATA ................................10

PRIMERA PARTE .......................................... 5

BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO .. 5

DERECHOS, DEBERES Y GARANTÍAS................................................... 5

TÍTULO I

BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO .. 5

CAPÍTULO PRIMERO

MODELO DE ESTADO .................................. 5

CAPÍTULO SEGUNDO

PRINCIPIOS, VALORES Y FINES DEL ESTADO ................................................. 7

CAPÍTULO TERCERO

SISTEMA DE GOBIERNO............................ 10

Machaqa Tayka Kamachi

Constitución Política del Estado

Índice

234 MACHAQA TAYKA KAMACHI

PAYÏRI UÑAÑCHAWI

ASKI YAQAÑANAKA UKJAMARAKI GARANTÍAS ................................................11

NAYRÏRI JALJA

KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA ................. 11

PAYÏRI JALJA

ASKI YÄQAÑANAKA....................................13

KIMSÏRI JALJA

TAQI JAQI YÁQAÑANAKA UKJAMRAKI AMTANAKA ..................................................15

MAYÏRI T’AQXTA

TAQI JAQI YÁQAÑANAKA ..........................15

PAYÏRI T’AQXTA...........................................18

YAQAÑA AMTANAKA...................................18

PUSÏRI JALJA

NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA ORIGINARIO CAMPESINOS UKANAKANA YAQAÑANAKA ......................21

PHISQÏRI JALJA

JAQINA YAQAÑANAKAPA UKJAMARAKI QULLQINAKATA ..........................................24

TÍTULO II

DERECHOS FUNDAMENTALES Y GARANTÍAS ................................................ 11

CAPÍTULO PRIMERO

DISPOSICIONES GENERALES .................. 11

CAPÍTULO SEGUNDO

DERECHOS FUNDAMENTALES................. 13

CAPÍTULO TERCERO

DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS ........... 15

SECCIÓN I

DERECHOS CIVILES .................................. 15

SECCIÓN II .................................................. 18

DERECHOS POLÍTICOS ............................. 18

CAPÍTULO CUARTO

DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA ORIGINARIO CAMPESINOS.............................................. 21

CAPÍTULO QUINTO

DERECHOS SOCIALES Y ECONÓMICOS............................................. 24

235CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

MAYÏRI T’AQXTA

AKA PACHA SAMANA YÄQAÑA .................24

PAYÏRI T’AQXTA

QULLÄSIÑA YÄQAÑA UKJAMARAKI JAQIRU ASKI UÑJAÑA .............................................24

KIMSÏRI T’AQXTA

IRNAQAWIRU UKJAMARAKI IRNAQAWIMPI YÄQAWI..............................28

PUSÏRI T’AQXTA

YÄNAKARU YÄQAWINI ...............................33

PHISQÏRI T’AQXTA

WAWANA, Q’AXULLANA UKJAMARAKI WAYNANA YÄQAWINAKAPA.......................34

SUXTÏRI T’AQXTA

WILA MASINAKANA YÄQAÑA.....................35

PAQALLQU T’AQXTA

CHUYMANI JAQINAKANA YAQAWINAKAPA .........................................37

KIMSAQALLQU T’AQXTA

JANCHITA USUTA YÄQAWINAKAPA.........................................37

SECCIÓN I

DERECHO AL MEDIO AMBIENTE .............. 24

SECCIÓN II

DERECHO A LA SALUD Y A LA SEGURIDAD SOCIAL.................................. 24

SECCIÓN III

DERECHO AL TRABAJO Y AL EMPLEO .............................................. 28

SECCIÓN IV

DERECHO A LA PROPIEDAD .................... 33

SECCIÓN V

DERECHOS DE LA NIÑEZ, ADOLESCENCIA Y JUVENTUD .................. 34

SECCIÓN VI

DERECHOS DE LAS FAMILIAS ................. 35

SECCIÓN VII

DERECHOS DE LAS PERSONAS ADULTAS MAYORES................................... 37

SECCIÓN VIII

DERECHOS DE LAS PERSONAS CON DISCAPACIDAD.................................. 37

236 MACHAQA TAYKA KAMACHI

LLATUNKÏRI T’AQXTA

TARIPATA JAQINAKANA YÄQAWINAKAPA.........................................39

TUNKÏRI T’AQXTA

ALASIRINAKANA UKJAMARAKI YÄNAKANI YÄQAWINAKAPA......................40

SUXTÏRI JALJTA

INTERCULTURALIDAD YATIQAWI UKJAMARAKI SARAWINA YÄQAÑA...........41

MAYÏRI T’AQXTA

YATIQAWI.....................................................41

PAYÏRI T’AQXTA

JACH’A YATIQAWI .......................................46

KIMSÏRI T’AQXTA

SARAWINAKA..............................................50

PUSÏRI T’AQXTA

MACHAQATA, JICHHA YATXATAWI ............52

SECCIÓN IX

DERECHOS DE LAS PERSONAS PRIVADAS DE LIBERTAD ........................... 39

SECCIÓN X

DERECHOS DE LAS USUARIAS Y LOS USUARIOS Y DE LAS CONSUMIDORAS Y LOS CONSUMIDORES ............................ 40

CAPÍTULO SEXTO

EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD Y DERECHOS CULTURALES......................... 41

SECCIÓN I

EDUCACIÓN................................................ 41

SECCIÓN II

EDUCACIÓN SUPERIOR ............................ 46

SECCIÓN III

CULTURAS .................................................. 50

SECCIÓN IV

CIENCIA, TECNOLOGÍA E INVESTIGACIÓN ......................................... 52

237CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

PHISQÏRI T’AQXTA

ANATAWI UKJAMARAKI K’UCHIRAWI........53

PAQALLQU JALJTA

JAQI YATIYAWI ............................................53

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI

PHUQAWINAKA..........................................55

PUSÏRI UÑAÑCHAWI

QAMAWINA JARK’AQAWINAKA UKJAMARAKI TUWAQAÑA .......................56

NAYRÏRI JALJTA

QAMAWINA JARK’AQAWINAKA .................56

PAYÏRI JALJTA

TUWAÑATA LURAWINAKA..........................62

NAYRÏRI TAQXTA

QHISPITA LURAÑA.....................................62

PAYÏRI T’AQXTA

TARIPIRINAKARU YATIYASIWI ...................64

SECCIÓN V

DEPORTE Y RECREACIÓN ........................ 53

CAPÍTULO SÉPTIMO

COMUNICACIÓN SOCIAL........................... 53

TÍTULO III

DEBERES .................................................... 55

TÍTULO IV

GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y ACCIONES DE DEFENSA .......................... 56

CAPÍTULO PRIMERO

GARANTÍAS JURISDICCIONALES ............. 56

CAPÍTULO SEGUNDO

ACCIONES DE DEFENSA........................... 62

SECCIÓN I

ACCIÓN DE LIBERTAD ............................... 62

SECCIÓN II

ACCIÓN DE AMPARO CONSTITUCIONAL...................................... 64

238 MACHAQA TAYKA KAMACHI

KIMSÏRI T’AQXTA

LURAWINAKATA JARK’AQAWI ..................66

PUSÏRI T’AQXTA..........................................67

JUCHA P’AMP’ACHAWI...............................67

PHISQïRI T’AQXTA

LURAWI PHUQAWI......................................67

SUXTÏRI T’AQXTA

MARKACHIRINA LURAWI ...........................69

KIMSÏRI JALJTA

UNXTASIWI T’AKUYAWI..............................70

PHISQÏRI UÑAÑCHAWI

MARKANKIRI UKJAMARAKI MARKACHIRI ..............................................72

MAYÏRI JALJTA

MARKANKIRI ...............................................72

PAYÏRI JALJTA

MARKACHIRI ...............................................74

SECCIÓN III

ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE PRIVACIDAD.......................................... 66

SECCIÓN IV................................................. 67

ACCIÓN DE INCONSTITUCIONALIDAD..... 67

SECCIÓN V

ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO ..................... 67

SECCIÓN VI

ACCIÓN POPULAR ..................................... 69

CAPÍTULO TERCERO

ESTADOS DE EXCEPCIÓN ........................ 70

TÍTULO V

NACIONALIDAD Y CIUDADANIA............... 72

CAPITULO I

NACIONALIDAD........................................... 72

CAPÍTULO II

CIUDADANÍA................................................ 74

239CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

PAYÏRI T’AQA

ESTADO UKANA PHUQAWIPANA T’AQANAKA................................................75

MAYÏRI UÑAÑCHAWI

KAMACHINAKA UTT’AYIRI ........................75

NAYRÏRI JALJTA

ASAMBLEA LEGISLATIVA PLURINACIONAL UKANA UTT’AWIPA UKJAMARAKI PHUQHAWINAKAPA....................................75

PAYÏRI JALJTA

KAMACHI UTT’AYAÑA THAKHINCHA.........87

PAYÏRI UÑAÑCHAWI

MARKA APNAQIRITA .................................90

NAYRÏRI JALJTA

MARKA APNAQIRINA UTT’AWIPA UKJAMARAKI PHUQAWIPA........................90

NAYRÏRI T’AQXTA

KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA ................90

PAYÏRI T’AQXTA

ESTADO UKANA JILIRI IRPIRITA UKJAMARAKI SULLKIRI IRPIRITA..............91

SEGUNDA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN FUNCIONAL DEL ESTADO......................... 75

TÍTULO I

ÓRGANO LEGISLATIVO............................. 75

CAPÍTULO PRIMERO

COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DE LA ASAMBLEA LEGISLATIVA PLURINACIONAL......................................... 75

CAPÍTULO SEGUNDO

PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO ............... 87

TÍTULO II

ÓRGANO EJECUTIVO................................ 90

CAPÍTULO PRIMERO

COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL ÓRGANO EJECUTIVO ................................ 90

SECCIÓN I

DISPOSICIÓN GENERAL............................ 90

SECCIÓN II

PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA DEL ESTADO ............................................... 91

240 MACHAQA TAYKA KAMACHI

SECCIÓN III

MINISTERIOS DE ESTADO......................... 96

TÍTULO III..................................................... 98

ÓRGANO JUDICIAL Y TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL......................................... 98

CAPÍTULO PRIMERO

DISPOSICIONES GENERALES .................. 98

CAPÍTULO SEGUNDO

JURISDICCIÓN ORDINARIA..................... 100

SECCIÓN I

TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA........ 100

CAPÍTULO TERCERO

JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL........... 104

CAPÍTULO CUARTO

JURISDICCIÓN INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA ........................ 106

CAPÍTULO QUINTO

CONSEJO DE LA MAGISTRATURA.......... 108

KIMSA T’AQXTA

ESTADO UKANA P’IQT’IRINAKA.................96

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI

TARIPIRI UKJAMARAKI ARXATIRINAKA TAQI MARKANAKATA..................................98

NAYRÏRI JALJTA

KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA .................98

PAYÏRI JALJTA

QILLQATA TAYPI TARIPAÑA......................100

NAYRÏRI T’AQXTA

JILIRI TARIPIRI ..........................................100

KIMSÏRI JALJTA

SAMANA ARXATIRI ...................................104

PUSÏRI JALJTA

INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA URAQI ..................................106

PHISQÏRI JALJTA

QUTUCHATA TARIPIRI ..............................108

241CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

CAPÍTULO SEXTO

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL....................................... 110

TÍTULO IV

ÓRGANO ELECTORAL ............................ 114

CAPÍTULO PRIMERO

ÓRGANO ELECTORAL PLURINACIONAL....................................... 114

CAPÍTULO SEGUNDO

REPRESENTACIÓN POLÍTICA ................. 116

TITULO V ................................................... 118

FUNCIONES DE CONTROL, DE DEFENSA DE LA SOCIEDAD Y DE DEFENSA DEL ESTADO........................... 118

CAPÍTULO PRIMERO

FUNCIÓN DE CONTROL........................... 118

SECCIÓN I

CONTRALORÍA GENERAL DEL ESTADO ............................................. 118

SUXTÏRI JALJTA

JILIRI TARIPIRI ..........................................110

PUSÏRI UÑAÑCHAWI

CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI ......................114

NAYRÏRI JALJTA

CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI TAQI MARKANAKARU........................................114

PAYÏRI JALJTA

QUTUCHATA MARKA APNAQAÑATAKI .......................................116

PHISQÏRI UÑAÑCHAWI

UÑAQAWI PHUQAWI, MARKACHIRITA JARK’AQAWI UKJAMARAKI ESTADO UKATA........................................118

NAYRÏRI JALJTA

UÑAQAWI PHUQAWI ................................118

NAYRÏRI T’AQXTA

ESTADO UKANA QULLQICHASIWITA UÑAQAWI ..................................................118

242 MACHAQA TAYKA KAMACHI

PAYÏRI JALJTA

MARKACHIRITA JARK’AQAWIWA ............120

MAYÏRI T’AQXTA

MARKACHIRITA ARXATIRI........................120

PAYÏRI T’AXQTA

JUCHANAKATA YATXATIRI .......................123

KIMSÏRI JALJTA

ESTADO UKANA ARXATAWI PHUQAWI...125

NAYRÏRI T’AQXTA

ESTADO UKANA QANAKAPATA ARXATIRI ...................................................125

PUSÏRI JALJTA

ESTADO UKA TAYPINA IRNAQIRINAKA..........................................127

SUXTÏRI UÑAÑCHAWI

CHIKAÑCHASIWI UKJAMARAKI MARKACHIRITA UÑAQAWI......................132

PAQALLQÜRI UÑAÑCHAWI

PALLA PALLANAKATA.............................134

CAPÍTULO SEGUNDO

FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA SOCIEDAD...................................... 120

SECCIÓN I

DEFENSORÍA DEL PUEBLO ..................... 120

SECCIÓN II

MINISTERIO PÚBLICO.............................. 123

CAPÍTULO TERCERO

FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO .... 125

SECCIÓN I

PROCURADURÍA GENERAL DEL ESTADO ............................................. 125

CAPÍTULO CUARTO

SERVIDORAS PÚBLICAS Y SERVIDORES PÚBLICOS......................... 127

TÍTULO VI

PARTICIPACIÓN Y CONTROL SOCIAL ... 132

TÍTULO VII

FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA BOLIVIANA ................................ 134

243CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

NAYRÏRI JALJTA

PALLAPALLANAKA....................................134

PAYÏRI JALJTA

BOLIVIA MARKANA PALLAPALLANAKAPA................................136

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI

ANQA MARKANAKAMPI CHIKAÑCHASIWI, QURPANAKATA, MAYACHAWI UKJAMARAKI LAMAR QUTARU MISTUWI AMTA ........................137

NAYRÏRI JALJTA

ANQA MARKANAKAMPI CHIKAÑCHASIWI ......................................137

PAYÏRI JALJTA

ESTADO UKANA QURPANAKAPA ............141

KIMSÏRI JALJTA

MAYACHASIWI ..........................................142

PUSÏRI JALJTA

LAMAR QUTARU MISTUWI AMTA ............143

CAPÍTULO PRIMERO

FUERZAS ARMADAS ................................ 134

CAPÍTULO SEGUNDO

POLICÍA BOLIVIANA.................................. 136

TÍTULO VIII

RELACIONES INTERNACIONALES, FRONTERAS, INTEGRACIÓN Y REIVINDICACIÓN MARÍTIMA................... 137

CAPÍTULO PRIMERO

RELACIONES INTERNACIONALES ......... 137

CAPÍTULO SEGUNDO

FRONTERAS DEL ESTADO ...................... 141

CAPÍTULO TERCERO

INTEGRACIÓN........................................... 142

CAPÍTULO CUARTO

REIVINDICACIÓN MARÍTIMA ................... 143

244 MACHAQA TAYKA KAMACHI

KIMSÏRI T’AQA

ESTADO UKANA URAQINAKAPA UTT’AYATA UKJAMARAKI QUTUCHATA .............................................143

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI..............................143

ESTADO UKANA URAQIPA QUTUCHAWI .............................................143

NAYRÏRI JALJTA

KHUSKHATA PHUQAWI ............................143

PAYÏRI JALJTA

DEPARTAMENTAL SAPA APNAQAWI.......146

KIMSÏRI JALJTA

REGIONAL SAPA APNAQAWI...................147

PUSÏRI JALJTA

MUNICIPAL SAPA APNAQAWI ..................148

PHISQÏRI JALJTA

SAPA APNAQIRINAKA...............................149

SUXTÏRI JALJTA

KAMACHINAKA UTT’AYIRINAKA, AMUYIRINAKA UKJAMARAKI UÑAQIRINAKA SAPA APNAQIRINAKANA..........................150

TERCERA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO.................... 143

TÍTULO I

ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO............................................. 143

CAPÍTULO PRIMERO

DISPOSICIONES GENERALES ................ 143

CAPÍTULO SEGUNDO

AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL .............. 146

CAPÍTULO TERCERO

AUTONOMÍA REGIONAL........................... 147

CAPÍTULO CUARTO

AUTONOMÍA MUNICIPAL.......................... 148

CAPÍTULO QUINTO

ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS GOBIERNOS AUTÓNOMOS ..................... 149

CAPÍTULO SEXTO

ÓRGANOS LEGISLATIVOS, DELIBERATIVOS Y FISCALIZADORES DE LOS GOBIERNOS AUTÓNOMOS ............. 150

245CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

PAQALLQÜRI JALJTA

INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA SAPA APNAQAWI ......................................151

KIMSAQALLQÜRI JALJTA

PHUQAWI JALANUQAWI .........................155

PUSÏRI T’AQA

ESTADO UKANA QULLQI UTT’AYAWIPA UKJAMARAKI CH’IQIYAWI ......................176

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI

ESTADO UKANA QULLQI APNAQAWIPA...........................................176

NAYRÏRI JALJTA

KHUSKHATA PHUQAWI ............................176

PAYÏRI JALJTA

ESTADO TAYPINA QULLQI APNAQAWI ................................................181

KIMSÏRI JALJTA

QULLQITA AMTAWI ...................................183

NAYRÏRI T’AQXTA

FISCAL AMTAWI ........................................185

CAPÍTULO SÉPTIMO

AUTONOMÍA INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA......................... 151

CAPÍTULO OCTAVO

DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS ...... 155

CUARTA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO ..................... 176

TÍTULO I

ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO............................................. 176

CAPÍTULO PRIMERO

DISPOSICIONES GENERALES ................ 176

CAPÍTULO SEGUNDO

FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA ECONOMÍA..................................... 181

CAPÍTULO TERCERO

POLÍTICAS ECONÓMICAS ....................... 183

SECCIÓN I

POLÍTICA FISCAL...................................... 185

246 MACHAQA TAYKA KAMACHI

PAYÏRI T’AQXTA

QULLQI WAKICHAÑA AMTA......................189

KIMSÏRI T’AQXTA

QULLQI IRTAWI AMTA...............................190

PUSÏRI T’AQXTA

T’AQA AMTANAKA.....................................192

PUSÏRI JALJTA

ESTADO UKANA YÄNAKA UKJAMARAKI QULLQINAKA CH’IQIYAWI ........................194

PAYÏRI UÑAÑCHAWI

AKA PACHA SAMANA, AKA PACHANKIRI YÄNAKA, URAQI UKJAMARAKI URAQINA QAMAWI ...................................196

NAYRÏRI JALJTA

AKA PACHA SAMANA...............................196

PAYÏRI JALJTA

AKA PACHANKIRI YÄNAKA ......................198

KIMSÏRI JALJTA

CH’IYARA KHUSU UMATA.........................202

SECCIÓN II

POLÍTICA MONETARIA ............................. 189

SECCIÓN III

POLÍTICA FINANCIERA............................. 190

SECCIÓN IV

POLÍTICAS SECTORIALES....................... 192

CAPÍTULO CUARTO

BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO Y SU DISTRIBUCIÓN .............................. 194

TÍTULO II

MEDIO AMBIENTE, RECURSOS NATURALES, TIERRA Y TERRITORIO ........................... 196

CAPÍTULO PRIMERO

MEDIO AMBIENTE..................................... 196

CAPÍTULO SEGUNDO

RECURSOS NATURALES......................... 198

CAPÍTULO TERCERO

HIDROCARBUROS.................................... 202

247CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

PUSÏRI JALJTA

QHUYA UKJAMARAKI QHUYANAKATA LURAWI......................................................206

PHISQÏRI JALJTA

UMANAKATA..............................................208

SUXTÏRI JALJTA

YÄNAKA NAKTAYIRINAKATA.................... 211

PAQALLQÜRI JALJTA

KUNAYMANA JAKIRINAKATA, INAL MAMA, JARK’ATA URAQINAKATA UKJAMARAKI QUQANAKATA ...................212

NAYRÏRI T’AQXTA

KUNAYMANA JAKIRINAKATA ...................212

PAYÏRI T’AQXTA

INAL MAMA................................................214

KIMSÏRI T’AQXTA

JARK’ATA URAQINAKATA .........................214

PUSÏRI T’AQXTA

QUQANAKATA ...........................................215

CAPÍTULO CUARTO

MINERÍA Y METALURGIA.......................... 206

CAPÍTULO QUINTO

RECURSOS HÍDRICOS............................. 208

CAPÍTULO SEXTO

ENERGÍA.................................................... 211

CAPÍTULO SÉPTIMO

BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS PROTEGIDAS Y RECURSOS FORESTALES ............................................ 212

SECCIÓN I

BIODIVERSIDAD ....................................... 212

SECCIÓN II ................................................ 214

COCA ......................................................... 214

SECCIÓN III

ÁREAS PROTEGIDAS............................... 214

SECCIÓN IV

RECURSOS FORESTALES....................... 215

248 MACHAQA TAYKA KAMACHI

KIMSAQALLQÜRI JALJTA

CH’UMI JAWIRA.........................................216

LLATUNKÏRI JALJTA

URAQI UKJAMARAKI URAQINA QAMIRI......................................218

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI

PATA TUQINA ASKI QAMAWI ..................224

PHISQÏRI T’AQA

KAMACHI UÑAQAWI UKJAMARAKI TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI ...................227

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI

TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI .................227

SARTA PHUQAWINAKA ............................229

SARTA T’UNJAWI ......................................232

SARTA TUKUYAWI.....................................232

CAPÍTULO OCTAVO

AMAZONIA................................................. 216

CAPÍTULO NOVENO

TIERRA Y TERRITORIO ............................ 218

TÍTULO III

DESARROLLO RURAL INTEGRAL SUSTENTABLE ......................................... 224

QUINTA PARTE

JERARQUÍA NORMATIVA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN ............................ 227

TÍTULO ÚNICO.......................................... 227

PRIMACÍA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN ........................................ 227

DISPOSICIONES TRANSITORIAS............ 229

DISPOSICIÓN ABROGATORIA ................. 232

DISPOSICIÓN FINAL................................. 232

249CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

250 MACHAQA TAYKA KAMACHI

ELABORADO Y TRADUCIDO POR: TAPAQUE

Tantachawi de Profesionales Aymara Quechuas

COORDINADOR GENERAL

Javier Choquevilca Rocha

SUPERVISIÓN

Casto Vedia Huarachi

TRADUCCIÓN

Victoria Quispe Quispe

Davis Flores Condori

SUPERVISIÓN JURIDICA

Julio Poma Callocusi

Rafael Peñaranda Barrera

ASITENCIA TÉCNICA “CONAMAQ”

Julio Cepeda Martinez

EDICIÓN

José Antonio Arellano Vargas